Шагьар школаларда ана тил дарсланы гьалы



Ана тил – алтын хазна деп айтып гелген бизин ата-бабаларыбыз. Гьалиги заманда шо хазнабыз кемип барагъаныны, огъар мекенли кюйде тергев берилмейгенлигини себебинден яшларыбыз ана тилин я англамайгъанын, я сёйлемейгенин гёрюп турабыз. Озокъда, ана тилни башлап ожагъында уьйретмеге, гиччиден тутуп олар булан ана тилде гьаллашмагъа герек. Неге буса да, айрокъда шагьарда яшайгъан агьлюлер уьйде де орус тилде сёйлемеге амракъ болуп къалгъан. Сонг, уьйренчик болуп, яшавуну боюнда орус тилни къоллай. Ана тилин унутгъан адам бара-бара къылыкъларын, адатларын да тас этегени белгили.


МАГЬАЧКЪАЛА ШАГЬАРДА АЙРОКЪДА КЪУВУНЛУ



Шолай талчыкълы гьал, гиччи шагьарланы къошмагъанда, тахшагьарыбыз Магьачкъалада айрокъда къувунлу.



20-нчы асруну башында Дагъыстангъа Совет Союзну башгъа регионларындан орус муаллимлер гелип, тавлар уьлкесини халкъына орус тилни уьйретме башла­гъаны белгили. 1970-нчи йылларда бизин республикада орус муаллимлени санаву 1500-ге ювукъ болгъан. Гертилей де, пачалыкъ тил орус тил болгъан сонг, кёп миллетли Дагъыстанны халкъына орус тилни уьйретегенлиги дурус болгъандыр.



Тамаша тюгюлмю, бугюнлерде, терсине, айрокъда шагьар школаларда охувчу яшлагъа ана тилден ва адабиятдан дарслар береген муаллимлени юртлардан чакъырып гелтирмеге герекдей гьал тувулунгъан. Булай дейгенимни себеби, шагьарда ана тиллерден муаллимлер етишмейгенинден къайры, шагьарлы яшланы 80-90 проценти ана тилинде я сёйлемей, я англамай. Охувчулагъа тындырыкълы кюйде дарсны, тилни уьйретмеге чакъы сагьатланы санаву да азлыкъ эте. Бир-бирде ана тилни тыш уьлкели тилни уьйретеген ёрукъда уьйретме заман болгъан деген ойлагъа гелесен. Охувчу яшланы тыш уьлкели тилни, айрокъда арагъа гирген ингилис тилни уьйренивде гьаваслыгъын гёресен. Озокъда, ингилис тил халкъ арада генг кюйде яйылгъан тил экени белгили. Ондан къайры да, ингилис тилден 9-нчу, 11-нчи класларда пачалыкъ экзаменлер де гёрсетилген. Балики, себеп­лени бириси ана тил дарсдан имтагьан ёкълугъудур.



Шагьар школаларда охутув программагъа гёре 2-нчи класдан 9-нчу класгъа ерли ана тилге жумада 2 сагьат, адабиятгъа 1 сагьат гёрсетилген буса, 10-11-нчи класлагъа жумада умуми алгъанда 1 сагьат берилген. Олай болгъанда, 10-11-нчи класланы охувчулары айда 2 – ана тил ва 2 адабият дарсны гечежек. Озокъда, булай программа булан охувчулар не уьйренсин? Муаллимлер де охув материалны нечик етишдирсин? Соравлар кёп!



ШКОЛАНЫ БАШЫН ТУТГЪАН АДАМДАН ДА КЁП ЗАТ ГЬАСИЛ БОЛА




Шагьар школаларда Дагъыстан филология бёлюкню тамамлап, касбусуна гёре чалышагъан ана тил ва адабият дарсланы муаллимлери де етишмей. Бугюнлерде Магьачкъаланы школаларыны бир нечесинде ана тил дарсдан муаллимлер излей. Магьачкъаладагъы 13 ва 19 номерли гимназияларда ва 36 номерли орта школада къумукъ тил дарсдан муаллимлер гереклигин Магьачкъала шагьарны билим берив управлениесини ана тиллерден методисти Рукъуят Абакаргьажиева билдирди. Муаллимлени ёкълугъундан охувчулар ана тил дарслардан магьрюм къала.



Бир- бир школаларда ишлеп турагъан ана тил дарсланы юрютегенлер – башгъа предметден касбучулар. Оланы бирлери адабият тилде сёйлеп де бажармайлар, оьзлер болагъан кюйде охувчулагъа дарсланы юрютме къаст этелер. Тахшагьарыбыздагъы 56 номерли гимназияда, мисал учун, биология дарсны муаллими ана тил дарсланы юрюте. Ишни шулайлыгъы школаны башын тутгъан адамдан – директордан да гьасил бола. Олар янгы муаллим излеп башын аврутмайлар, къайсы тилден муаллим ёкъ буса, школаны ичинде ишлейген шо миллетли адамгъа ана тил дарсланы юрютмеге тапшуруп къоялар. Шо муаллимни, гертилей де, охувчулагъа тындырыкълы кюйде дарсны англатмагъа, уьйретмеге чакъы билими етишеми яда етишмейми – тергейгенлер де ёкъ.



БИЛИМЛЕРИН КАМИЛЛЕШДИРМЕГЕНЛЕР ДЕ БАР




Дагъыстан пачалыкъ университетини янында кадрланы билимлерин камиллешдиреген институт бар. Мунда, гертилей де, акъча да тёлеп, охуп, муаллим, башгъа предметден дарслар юрютмек учун билимлерин камиллешдирип, документ алып ишлеме бола. Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент Агъарагьим Солтанмуратов эсгерген кюйде, артдагъы йылларда 1 тарихчи, 2 психолог, 1 тыш уьлкели тиллени муаллими билимлерин камиллешдирип, ана тил (къумукъ тил) дарсланы юрютмеге ихтияр алгъан. Бу да, гертилей де, шагьар школаларда къумукъ тилден муаллимлер етишмейгенлигин, муаллимлер гереклигин исбатлай. Тек бары да муаллимлер бу къайдада билимлерин камиллешдирмеген.



Шагьар школаланы кёплеринде ана тил дарсланы юрютмек учун кабинетлер де гёрсетилмеген. Муаллимлер гьар дарс учун кабинетден-кабинетге чабып айланмагъа борчлу болалар. Муаллимлер яшлагъа дарс этмек учун, уьлгю материалны къоллама имканлыкъ болмай къала деп кант эте.



ЮРТДАН ШАГЬАРГЪА ГЕЛИП КИМ ИШЛЕЖЕК?!




Юртларда буса программагъа гёрсетилген сагьатлагъа гёре ишлеме муаллимлени санаву артыкълыгъы булан бар. 20-нчы асруну башында дагъыстан халкълагъа орус тилни уьйретмеге орус муаллимлени, онгайлыкълар, турмагъа ер де, алапалар да берип чакъырып гелтире эди буса, гьали юртлардан, онгайлыкълар да яратып, бир муаллимни де чакъырмажакъ. Юртдагъы уьюн, ожагъын да къоюп, шагьарда уьй тутмакъ учун да етишмейген алапагъа ким гелип ишлежек?!




СТУДЕНТЛЕГЕ БЕРИЛЕГЕН ЕРЛЕНИ САНАВУ КЕМИГЕН





Шагьар школаларда булай гьалны себебин ахтара туруп, Дагъыстан пачалыкъ университетни доценти Агъарагьим Солтанмуратовгъа зенг этип маълуматлар алдым. Ол берген маълуматлагъа гёре, филология факультетни дагъыстан бёлюгюне 2016-2017-нчи охув йылларда 16 яш болгъан буса, бу йыл 2017-2018-нчи охув йылларда бары да миллетлени бёлюклерине умуми алгъанда 42 студент гелген. Шоланы арасында къумукъ яшлар 6 болгъан. Бири башгъа оьр охув ожакъгъа чыгъып, къумукъ студентлер 5 къалгъан. Заочно охуйгъан студентлени бёлюгюн бу охув йылдан башлап япгъан. Гьар йыл сайын дагъыстан филология бёлюкге берилеген ерлер кемитилегени гёрюнюп тура.



Озокъда, артдагъы бир нече йылны ичинде, айрокъда Дагъыстан филология бёлюкге тюшеген яшланы санаву кёп кемиген. Бу йыл буса, оьрде эсгергеним йимик, РФ- ни билим беривге ва илмугъа къарайгъан министерлигинден гелген тапшурувгъа гёре, дагъыстан филология бёлюкге 42 ер тюгюл гёрсетилмеген.



Тамаша тюгюлмю, Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини дагъыстан филология бёлюгюне бу йыл охума гелген къумукъ студентлени 5-вю де – Къарабудагъгент райондан. Башгъа къумукъ районлардан студентлер неге гелмей экен? Озокъда, охувчулар, 11-нчи класгъа ерли ЕГЭ-ден къоркъуп, 9-нчу класдан сонг охувун узатмай къоя. Ондан къайры да филология бёлюкге тюшмек учун 11-нчи класны битдиреген охувчулар адабият дарсдан ЕГЭ-ни бермеге ва шондан тийишли баллар алмагъа герек.



Дагъыстан пачалыкъ университетден къайры, Дагъыстан филология факультет Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетинде де бар. Университетни дагъыстан адабиятыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент Лайла Шабаева эсгерген кюйде, бу йыл къумукъ бёлюкде очно охуйгъан 10 яш, заочно охуйгъан 12 яш бар.



АНА ТИЛЛЕРДЕН КИТАПЛАР ЁКЪЛУГЪУ ДА ЧЕТИМЛИК ТУВДУРА




Шагьар школаларда муаллимлер етишмейгенден къайры, ана тил ва адабият дарслардан китаплар бирдокъда ёкълугъу, дарсланы юрютмеге чатакъ салагъанын да эсгермеге тюше. Муаллимлер оьзлер гьаран табып, сатып алып, конспектлер яздырып дарсланы юрютмеге борчлу бола. Гьатта Магьачкъала шагьарны базарларында къумукъ тил ва адабият китапланы излеп де табып болмайсан. Китапланы юртлардан ахтарсанг, оьзюбюзге де етишмей дейлер. Шулай бузукъ гьалгъа етишгенче китапланы гьайы неге этилмеген, янгы китаплар неге чыкъмай? Себеплер кёп, Пачалыкъны янындан тийишли даражада ана тиллеге тергев берилмейгени эс этиле. Кёп йыллардан берли ана тилден ва адабиятдан китаплар басмадан чыкъмай.



А. Тахо-Години атындагъы илму — ахтарыв институтда чалышагъан, филология илмуланы кандидаты, доцент Саида Магьамматова эсгерген кюйде, 2018-нчи йылны биринчи яртысында ана тиллерден китаплар башлапгъы класлар учун, 2018-нчи йылны ахырына оьрдеги класлар учун гьазирленмеге гёз алгъа тутулгъан.



2017-2018- нчи охув йыл янгы башлангъан, шагьар школаларда буса булай масъа­лалар гьали тюгюл, кёп йылланы узагъында узатыла. Бир нече йылдан берли , бир нече керен арагъа салынып ойлашылса да, Дагъыстанда ана тиллени гьакъындагъы закон гьали де къабул этилмеген.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля