Саният Татамовна Муратова 1924-нчю йылда Магьачкъалада айтылгъан къумукъ йырав Татам Алиевич Муратовну агьлюсюнде тувгъан. Атасыны ожагъында эркелеп оьссе де, гиччи Саниятгъа совет гьукумат янгы аякъгъа минип турагъан, ондан сонггъу къагьрулу 30-нчу йыллар ва олардан да бетери – Уллу Ватан давну 40-нчы йыллары къаршы геле.

1940-нчы йылда оьзюне янгы 16 йыл битген Саният Къумукъ театрда ачылгъан театр студияны битдире ва Къумукъ театргъа артистка болуп геле. Бу вакътиге оьзю кёп яш буса да, мен оьрде эсгерген агьвалатлар къызъяшны яшавгъа чыныкъдыра, онда ата-анагъа бакъгъан, Ватангъа бакъгъан сюювню ва ойларын мекенлешдире. Саниятны гиччиден тутуп мукъаятлы тиштайпа болмагъы бу янгы театрда башлана турагъан касбусуна тарыкъ бола.

Татам Муратовланы тухуму гьакъда мен атамдан эшитсем де, оланы бирлери булан, мисал учун, Саниятны уланкъардашлары Мурат булан, Шарапутдин булан,  Давут ва оьзю Саният булан бара-бара ювукъдан таныма да насип болду. Булар бары да бир йимик пагьмулу ва ачыкъ юрекли адамлар эди ва гьарисини гьа­къында бир айрыча китап язмагъа тийишли экенни мен бир де шекли болмагъанман.

Мен танып, янгы къатнап турагъан вакътилерде, Саният Татамовна бизин белгили шаирибиз Абсалам Аскерхановну олжасы эди. Оланы 70–80-нчи йылларда уьюнде болгъан гьар тюрлю яхшылыкъ жыйынларда, мисал учун, Абсаламны 60 йыллыгъы, Саниятны тувгъан гюню ва оьзгелеринде де магъа ортакъчылыкъ этме тюшдю. Неге десенг, Абсаламны уланы гьали белгили композитор Аскерхан Аскерханов да, мен де о йылларда бир институтну битдирип, кёп ювукъ къурдашлыкъ юрюте эдик. Шо къурдашлыкъ буссагьатда да узатылып тура. Кёбюсю гезиклер о къоймай мени оьзю  булан атасыны янына алып да бара эди.

Саният Муратованы яратывчулукъ оьрленивю ва аз заманны ичиндеги уллу оьсювю совет къатынланы ич яшавун, хасиятын, пикруларын оьтесиз бай кюйде ачыкъ этмеге бажарагъанын да уллу касбу пагьмусуну барлыгъын да гёрсете. Мунда, озокъда, Аллагь берген пагьмудан къайры, атасы Татам Муратовну тухумуну вакиллери таъсир этгенни де унутма тюшмей. Ону бу пагьмулу адамланы уясында гёргени ва тарбиялангъаны ону гележекдеги маданиятда къоюп гетежек ярыкъ ёлуна бирден-бир шавла ва маъна бере. Неге десегиз, Саният сагьнада ойнагъан гьар спектаклде оьзюню атасы Татамдан гелген пагьмусу бек таъсирли кюйде суратлангъан янгы келпетлени яратмагъа гюч берген.

Артистка комедия ва драма ролланы бир йимик пагьмулу ойнай эди, ол музыканы яхшы англай эди, олай артисткалар гьар заманда да алдынлы сыдыраларда болгъан, Саният да шолай болду. Артистканы оьтесиз бай ва таъсирли тили бар эди. Шо буса къаравчугъа ол яратгъан келпетни ич яшавуну назик ерлерине ерли гьис этмеге имканлыкъ бере эди.

РСФСР-ни халкъ артисти деген ат кимге де берилмей. Мен оьрде эсгерген оьр музыкалы культурасы булангъы артистка таза ва бай ангы булан къаравчуланы узакъ йыллар есир этип турду. Шо саялы да шексиз зат, режиссёрлар ону музыкалы спектакллерде кёп къоллай эди. Огъар биринчи баш ролланы тапшура эди. Ону бу уллу вокал пагьмусу, драма бажарывлугъу булан бирлешип дегенлей, артисткагъа таъсирли эсде  къалагъан келпетлени яратмагъа кёмек эте эди. Ону булан театрда ишлемеге магъа насип болду.

Саният Татамовнаны мен репетицияларында да гёргенмен. Бизин барыбызны да эсибизде Саният яратгъан келпетлер. Мисал учун, «Айгъази» деген спектаклде – Баживню, «Юрек сюйсе» деген спектакл­де – Сувсарны, «Министрни къатыны» деген спектаклде – министрни къатыны, «Уьйленивде» – Фекланы, «Уян ва йырла» деген спектаклде – Тоняны ва олай да кёп санавдагъы оьзге келпетлер.

Йыллар нече де тез гете. Гьали, йыллар гетгенде ойлашаман, Саният Татамовна берекетли адам да дюр эди, берекетли пагьму да дюр эди. Ол яш чагъындагъы заманларда мен уллулардан айтып эшитгенмен, оьтесиз гьайбатлы артистка эди, шоссагьат Бариятны ролларына ону орнуна чыгъа эди. Саниятдан къайры оьзге артистканы о йылларда Барият ойнайгъан роллагъа оьзгени алмай эди. Саният ойнагъан ролланы гёзден гечирсенг, сагъа кёп зат англашыла. Ол сагьнаны герти кюйдеги устасы болгъан эди. Ону тюзелмеген бир ролюн да къаравчулар айтып болмас.     

Халкъны эсинде ол «Айгъазиде» Баживню ойнайгъан кюй. Айгъази де, Умав да оьзлени дослары Гюлкъыз ва Сакинат булан гёрюшегенде, ариден тав бетде олтургъан Бажив бу гьакъ герти досланы якълавчусудай гёрюне эди. Мунда Саният Баживню мукъаятлыгъын ва сююв къабунгъан яшланы сюегенин, олагъа насип ёрайгъанын къаравчулар инанагъан кюйде гёрсетип болду.

Саният Татамовна шо ойнагъан Баживню ролюнда йимик оьзюн яшавда да юрюте эди. Мен шону оьзюм де эс этгенмен. Ол уллугъа да, яшгъа да бир йимик гьюрмет этеген адам эди. Ол театрда ишлейген жагьил тиштайпаланы оьз анасы йимик эди десем де, къопдурув болмас. Бу ерде мен Саният Татамовна булан узакъ йыллар кёп спектакллерде ойнагъан Россияны ат къазангъан артисти Байсолтан Осаевге Саниятны гьакъында сорайман. Ол булай деди:

–Белгили артистден къайры, ол рагьмулу, яшёрюмлер учун театргъа жанын берип къоягъан адам эди. Ол бизге ана эди. О ана буса, Дадам Сайитнуров бизге ата эди. Олар экевю де бизин, айрокъда Тотуханумну да, мени де кёп сюе эди. Мен неге экисин де къошуп айтаман. Анасы болгъан ожакъда, ата да бола.  Ата-ана яшларына бавурлу буса, яшлары да оьзлени яшларына шолай рагьмулу бола. Яманыбызны яшырып, яхшы ишибизни кёкге чююп яшай эди. Магъа ону булан уллу рольда биринчилей сагьнагъа «Уян ва йырла!» деген музыкалы спектаклде чыкъма тюшдю. Ол мени баживюмню ролюн ойнай эди. Шолай, ол оьзю яшавда дюр де дюр эди. Кёп керенлер мен ону булан гастролларда болгъанман. Оьзюне бир сукара аш этсе, шону да бизин булан пайлап ашай эди. Эсимде, биз янгы гелген йылларыбыз.

Избербаш шагьарны къонакъ уьюндебиз. Биз о йылларда огъар Соня дей эдик. Соня эртен магъа: «Яшым, базаргъа барып, бир тавукъ да, чита да алып гелсенг ярамаймы, арив пилав этер эдим», – деди.  Неге бармайман, деп, йыракъ буса да, базаргъа ёлгъа чыкъдым. Гелген сонг пилавгъа тарыкъ затланы да алып къояйым деп, согъан, дюгю, яшылчалар да алып къайтдым. Тюшге къонакъюйню ичин аш ийис алды. Уллу къазан толтуруп бишген уьзбек пилав барыбызны да Соня турагъан уьйге жыйды. Пилав да ашадыкъ, чайлар да ичип, гьарибиз гьар якъгъа чачылдыкъ. Уллу коридорну толтуруп янгырыкъ тавушу булан Соня: «Гьайбат, эшик ачыкъ, столда сагъа сукара булан пилав къой­гъанбыз, сувуп къалмасын деп тастымалгъа чырмагъанман», – деп къычырды. Шо вакътиде Гьайбат гелип ашагъанча тангнамаздан юртлагъа чыгъып гетген бригаданы ёлбашчысы Карав Хамавов геле ва тастымалгъа чырмалып турагъан исси пилав сукараны тапанча ургъандай эте. Сонг, савбол сен Соня деп, чыгъып да гете. 

Эсине тюшгенде Гьайбат, чырмалгъан пилав сукараны ача, о буса – бош. Шонда хатири къалып, Гьайбат: «Сен мени мысгъыллаймысан? Нете, мен сагъа мишикменми бош сукарангны ялама», – деп эрише. Бу лакъырны эшитген Карав чыгъып: «Я, Гьайбат, гечип къой, билмедим, магъа къойгъандыр деп ашагъан эдим», – дей. Сонг Соня мени янгыдан базаргъа йиберип, пилав ашатып, Гьайбат булан ярашдыкъ.

Саният Татамовна булан мен кёп спектакллерде ойнагъанман, оланы барысын да эсгере турсам, хабар узакъ гетежек. Шуну булан битдирейим.

Саният Татамовна оьзю ойнагъан ролланы ва оьзю булан бирге ойнагъан артистлени гьакъында булай деген эди:

– Гьар къайсы артистни де яратывчулугъунда кёп зат ону булан бирге ойнай­гъан артистден гьасил бола. Шо  якъдан алгъанда, магъа гьар заман насип бола эди. Бизин сагьнаны  лап пагьмулу артистлери булан ойнамакъ магъа герти кюйде ругьланывну гелтире эди. ДАССР-ни халкъ артисти М.Рашитханов, ДАССР-ни ат къазангъан артисткасы П.Аселдерова булан мен бирге яратгъан келпетлени арасында Гь.Рустамовну «Юрек сюйсе» деген пьесасына гёре салынгъан спектакл­деги Сувсар, Б.Нушични  «Министрни къатыны» деген спектаклден министрни къатыны, Н.Гогольну «Уьйленивюнден» Фекла, озокъда, А-П.Салаватовну «Айгъази» деген спектаклинден Баживню ролю  – мени лап яхшы эсимде къалгъанлары.

Саният Муратова оьзю ачыкъ ва таъсирли пагьмусу булан къаравчуланы узакъ йыллар къувандырып тургъан. Гьалиги яш артистлер де Саният Татамовнаны унутмай, ону берекетли пагьмусундан илгьам ала.

 

 

 

 

 

Багьавутдин ГЬАЖИЕВ,

А — П.Салаватовну атындагъы

Къумукъ театрны адабият бёлюгюню ёлбашчысы.