Мангушлукъгъа тарымайыкъ

Девюрлер акъгъан сайын, дуллулукъ артгъан сайын (глобализация) тиллер де бирлери аз, башгъалары кёп алышына, бирлери аз бола, башгъалары сайлаша гелген. Шо гьаллагъа гьали биз оьзюбюз де шагьатбыз. Энни аз сынавлу хыйлы-хыйлы къавумланы тиллери бир де болмагъандай аза, гьатта тас болуп, ёкъланып турагъаныны гьакъында къувун кёп гётерилеген болуп тура. О да себепсиз де тюгюл чю дагъы.

    О гьакъда ва оьзге тюрлю оьрчювлени гьакъында бугюн биз тезден берли тил булан доланып, чалышып турагъан «Дагъыстан Республиканы ат къазангъан муаллими» Айнутдин Аселдеров булан лакъыр этебиз. Ол Атланавулда Йырчы Къазакъны атындагъы лицейде къумукъ тиллерден дарс беривчю.

    – Бу бизин дерлеше барагъан дюньяда тилни «дертлери» бир ахыр зат! Къумукълар оьзлер къатнайгъан тилге «ана» деген сёзню къошуп, шону сыйлылыгъын, азизлигин ва асиллигин оьрге гётере. Бизин тил, яхшы ойлашып къарасакъ, гертиден де, теренден ва тазалыкъдан баш алагъан жанлы ва ханлы булакъгъа парх бере. Неге тюгюл де, ону тюрк гюрени гёз алмасдай генг. Шо гьакъыкъатлыгъы ва ана деген баш тагъым аты бар экени учун да шону сакъламакъны, тындырыкълы билмекни ва оьсдюрюп айын­дырмакъны маънасы бар. Биз оьз тилине онча «сувсаплыгъы» ёкъ бир тайпа гьайсызлагъа, айрокъда яшёрюмлеге ана тилин билмек гьар оьзден ва оьрден алып алгъа гёз ва ой бакъдырагъан  гьар гишини борчудур деп буварма сюебиз. Ёгъесе, миллет тилни мелтеси-набы битген чыракъдай сёнер. О буса дюр миллетни талайлыгъына таш явдурув. Олай болмасын учун миллетни кекелли этеген асил оьзден затланы: миллетдашлыкъны, ватандашлыкъны, ана тилни асырап биливню гьислерин сингдирме, халкъ тарихин, адат-къылыкъ хаслыкъларын наслудан-наслугъа бермеге бакъдырылгъан къастланы айсенилик этмей къаныгъып юрютме борчлубуз. 

    – Бизин миллетни кёп-кёп вакиллерине, муна, буссагьат шо арив битимлер етишмей чи дагъы. Шо ягъындан бар бырыкъ-сырыкъларыбыз саялы тюгюлмю дагъы шонча асил, бырын къумукъ тилибиз «къумсара» барагъаны!

    – Башында яравлу гьакъылы, ичинде миллетлик сююмю, оьзденлик битимлери бар,  гьар гиши оьз тили, миллети булан оьр ва оьктем болуп яшап билмеге тюше. Алда бизин къоччакъ бабаларыбыз элин, халкъын, тилин асырап сююп билмейгенлеге «элаздыргъанлагъа» йимик писиревсюз ва гьюрметсиз къарай болгъан. Гьали буса бир хыйлы къумукълар ана тилинден орус тилни бек билегенликни уллу даражагъа санай. Башгъа тилни билме деп ким айта. Нече тюрлю тилни сюйсенг бил! Башлап сен бил оьзюнгню бай ана тилингни, къурдаш. О заман болурбуз биз дёнмес дер миллет. Мен бу ерде бир затны айрыча эсгермеге сюемен, эгер гьар адам яда ожакъ башы оьзю­ню уясында агьлюдашларындан ана тилни билмекни шартын борч этип салмаса, школа ва муаллимлер, академия булан институтда­гъылар, не къара къастлар этсе де, яш наслуну гёнгюн­де оьз тилине  сюювню, муштарлыкъны уятма болмас. Шо себепден де янгыз айры-айры ватандашланы чы нечик де, савлай пачалыкъны да милли  яда гиччи тиллеге янашагъан кююн яхшылашдырма тарыкъ. Шону этмесе де ярамай. Этме тарыкъ! – деп кёп айтыла, тек гьукумат даражада юрюлеген «тил оьсдюрюв» чаралар асувлу тюгюл.

    Нечик болсун асувлу да ана тиллеге гёрсетилген сагьат пайлар къысгъартылгъан буса, телевизордан, къол телефонлардан, компьютерлерден бары да зат орус тилде болгъан сонг. Гьатта энни аналар балаларына къакъакъланы да, ёммакъ-хабарланы да орусча айтагъан ва охуйгъан болуп тура. Мультиклер де о тилде. Гьатта бир-бир ата-аналар школада къумукъ тилни орнуна орус дарслар болса яхшы деп туталар. Сайки, ана тилни «ашгъа» чакъы билсе де таман… дейлер. Булай олар неге айта? Кёбюсю гьалда экзаменлени орусча берип битдирегенге ва сонгунда да оьр ва оьзге охув ожакълагъа орусча экзаменлер берип тюшегенге. Булай барса, ана тиллени ва миллетлени ахыры не болур? Сёнюв ва дёнюв болур! Муна сагъа мангушлукъ! Бу сёз – тап-таза бизин къумукъ – тюрк сёз.

    Сонг да, яшлар учунгъу хабар ва охув китаплар ана тиллерде ёкъ деп айтса да ярайгъан кюйде аз чыгъарыла, гёрсетив – исбатлав ва методика пособиелер етишмей. Яшлагъа телевизордан милли тиллерде къужурлу берилишлер, къурчакъ театрлар ва дагъы да кёп-кёп тарыкълы затлар ёкъ. Булар да оьз гезигинде миллет балаланы ана тилге гьаваслыгъын болмагъандай ёкъ эте, ругь байлыгъын «хытыр» эте.

    Дагъы да айтсам, тойларыбыз, башгъа милли мажлислерибиз, байрам булан булкъаларыбыз алдын йимик адат-къылыкъ къалиплеге гёре юрюлмей. Тек ана тиллени бир муаллимини де булай къысаслыкъда биз не этип болабыз дагъы… деп гёнгюлсюз болмагъа гьакъы ёкъ. Уьстевюне, къумукъ дарсланы, миллетни тарихи мисаллары булан да байлап, яшланы оьз тилине, халкъына гьасирет этдирер йимик къужурлу дарслар этеген гьалиги янгы кюйлени ойлашып къолламакъны къастын гёрме герек. Бу ишде къайпаныв болмагъа тюшмей.

    Озокъда, яшларда ана тилине гьаваслыкъны аламатларын оьсдюрмек учун ойлашагъан ва шогъар гёре чаралар гёрмеге бажарагъан муаллимлерден де хыйлы зат гьасил болагъаны белгили.

    Бизин тилни дерлигин, байлыгъын, яшлагъа арив мисаллар булан маъналарын ачып-чечип англатмакъны да бек агьамияты бар. Масала, орус тиллерде ва оьзге дагъыстан тиллерде кёп санавда къумукъ-тюрк калималар барны гёрсетип берсенг, алдагъы тарихде халкъыбызны хаслыгъын ва уьйкенлигин исбат этсенг, оларда тамашалыкъ тува. Сонг да, чебер сёзге яшланы сюювюн артдырмакъ муратда шаирлер, дилбар, пасигь тили булангъы эсли адамлар булан ёлугъувлар оьтгере турмакъ пайдалы.

    – Дюр дагъы, ана тиллени къысматы, къыйынлары гьакъда кёп узакъ заман сёйлемеге чакъы гьал бар. Олай этебиз десек, лакъырыбыз уллу да, узакъ да болур. Гьали сен Ана тиллени халкъара гюнюнде къысгъача не айтар эдинг?



    – Уллу масъаланы гьакъында къысгъача айтмагъа, огь, не тынч тюгюл дагъы! Къаст этме къарайым. Яшлар ва оьрюм жагьиллер, оьзюню ана тилин, асил ата адатларын, битимлерин, тарихин билсин, оьз миллетин, элин сюйсюн, оьр гёрсюн… учун муаллим ва уьюнде гьар ата-ана яшлар булан, жаны-къарны булан дегенлей яратывчу къайдада иш гёрме тарыкъ. Оланы барысы да билгени герек – ана тилин билмейген яда ярты-юрту  билеген адам миллетден арек тайгъан талайсыз яда етим адамгъа ошайгъанны.

    Неге тюгюл, тилин тийишли кюйде билегенлер ёкъ буса, миллетни ириси ва гележеги болмайгъанны, тарихи тас болагъаны, ахыры халкъ мангушлукъгъа  тарыйгъаны гьакъ зат. Мангуш – о дюр, оьзюню оьзю талайын таптап, оьзю ким экенни билмейген бир гьайым.

    – Бизин лакъырыбызны мен де язывчу ва ойчу А. Купринни: «Тил – о халкъны тарихи. Тил – о милли даражалыкъгъа ва маданиятны оьр этивге элтеген ёл. Шону учун да, ана тилни уьйренив ва аявлав, нечик-нечик буса да янашып къойма да ярайгъан иш тюгюл, сув йимик сыйлы ва тыныш йимик тарыкъ зат», – деген сёзлери булан битдирме сюемен.

Абдулла БУГЛЕНЛИ.

СУРАТДА: А. Аселдеров охувчу яшланы бир гюбю булан.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля