Малик Гьюсейнов:

– Малик Алиевич, къумукъ адабиятыбызны кюрчю тамурундан, тарихинден сёз башлайыкъ…

 

–Адабиятны кюрчю тамуру халкъ авуз яратывчулугъу экени ва адабият ондан баш алагъаны белгили. Къумукъланы оьте­сиз бай авуз яратывчулугъу бар. Оланы арасында эпос йырлар, тарихи игит йырлар, къанна къазакъ йырлар, такъмакълар, сарынлар, айтывлар ва оьзгелери тергевню тарта. Бир-бир фольклор асарларда бусурман дин къабул этилген замандан алдагъы белгилери ачыкъ билине. «Минкюллюню йыры», «Къарткъожакъ булан Макъсуман», «Анжи-наме» къумукъ сёз саниятны тарихи минг йыллардан да кёп экенни англата.

Къумукълар тюрк халкъ экенге гёре, бизин адабиятны кюрчю тамурлары бырынгъы тюрк сёз саниятны мердешлеринден де баш ала. Шону эпос йырларыбыз ва баш вакътидеги адабият тилибиз де исбатлай.

Бизин адабиятны алсакъ, савлай уьлкебизни адабияты йимик, о эки уллу бёлюкге бёлюне: инкъылапдан алдагъы ва совет девюрдеги адабият. Сонг да арт вакътилердеги, совет девюрден сонггъу адабият да айры бёлюк гьисапда ахтарыла. Оьрде эсгерилген эки уллу девюр де айры гиччи девюрлеге де бёлюне. Масала, инкъылапдан алдагъы адабиятда орта юз йылланы адабияты (XIX-нчу асруну орталарына етгинче) ва Янгы заман (Новое время) адабияты айрыла. Янгы замангъа ярыкъландырывчулукъ девюрю де къошулуп, олар 1917-нчи йылгъы инкъылапгъа ерли узатыла.

 

– Яхшы, Малик, инкъылапдан алдагъы къумукъ адабиятда сен не йимик агьамиятлы агьвалатлагъа тергев берер эдинг?

 

XIX-нчу асруда агьамиятлы агьвалат бола: орта юз йыллыкъда динге кюрчюлене гелген адабиятыбыз (орта юзйыллыкъ – Средневековье, демек, дин адабият деген маънада къоллана) янгы ёлгъа тюше, халкъны, жамиятны, адамны дюньялыкъ, гьаргюнлюк къысматына тергевюн артдыра. Умуми алгъанда, толу кюйде динге асасланагъан адабиятыбыз Къакъашуралы Абдурагьман булан тамамлана, янгы девюр Йырчы Къазакъдан башлана. Бу эки шаир адабиятыбызны, къумукъ поэзияны классиклери болуп токътагъаны маъналы гёрюне. Къакъашуралы Абдурагьман, пагьмусуну ажайыплыгъына, оьзтёречелигине гёре, динге байлавлу адабиятны ойлу- философия оьрдаражалагъа етишдирген.

 

– Орта юзйыллыкъда аты айтылгъан шаирден къайрыларын кимни эсгерме боласан? Сонг да олар динден къайры не йимик белгилер булан байлана?

 

Бизин биринчи шаирлерибиз Умму Камал (15 асру), Багъдат Али (17 асру), Къакъашуралы Абдурагьман (18-19 асрулар), илмуда токъташдырылгъан кюйде, Темиркъазыкъ Кавказда токъташгъан, юрюлген тюрк тилде (орусча огъар северокавказские тюрки деп айтыла). Къумукъ адабиятны башын Умму Камал тута. Умму Камалны яратывчулу­гъунда айрокъда бизин ругьландырагъан ери – къумукъ эли эсгерилегенлик:

Элтер гёнгюл ол эллере,

Мискин къумукъ сюнбюллере.

Янгыз дин тема, тили булан дазуланмай, бу шаирлерибизни яратывчулугъу тюрк ва бусурман дюнья булан тыгъыс байлавлукъда оьсгенлиги сезиле.

 

– Яхшы, гелейик Йырчы Къазакъгъа. Ону адабиятда тутагъан ери гьакъда не айтма боласан?

 

XIX асруну экинчи яртысында бизин адабиятны янгы девюрю башлана.  Шо да чеберлик ва пагьму якъдан инг де тизив деп белгиленген, къумукъ халкъны оьктемлиги, оьр­люгю Йырчы Къазакъ булан байлангъан. Аслу янгылыгъы, Йырчы Къазакъдан башлап, адабият дин ёлундан тайышып, адамны, Къумукъну къысматын суратлавгъа гёче. Озокъда, не Къазакъны яратывчулугъунда, не савлай адабиятда дин масъалалар унутулуп къалмай. Къайтара, дин булан байлавлу сёз саният айры агъым болуп давам этиле. Йырчы Къазакъ, пача Россия Къумукъну, Дагъыстанны елеп, минг йыллар боюнда гелишген жамият тизимин гери уруп, янгы законлар салма урунгъан вакътиде яшагъан. Бу алмашынывлагъа талчыкъгъан, оьзю де янгы законлагъа гёре Сибирге йиберилген шаир, оьз девюрюн тенги ёкъ кюйде танкъыт этип суратлама бажаргъан. Шо ругьда оьз халкъыны милли эсин уятывгъа биринчилей болуп кюрчю салгъан. Ону чартлатып язгъан сатырлары бугюн де охувчуну оьйлашдыра:

Яратгъаным сюйсе бизин къайтарыр,

Оьзденлери къулгъа дёнген Къумукъгъа.

Шаирни варислигинде янгы къумукъ адабият тил башлангъанлыкъ да эс этиле. Шогъар ол башлап абат алгъан. Къазакъ салгъан ёлгъа тюшюп, Магьаммат-апенди Османов, Манай Алибеков, Абусупиян Акаев, Нугьай Батырмурзаев ва башгъалары, адамны гьар гюнлюк яшавун суратлап, оьз заманыны къыйынларын гёрсетип, халкъны ёл гёрсетивчюлери болгъанлар.

 

– Инкъылапдан алдагъы къумукъ адабиятны агъымларын, белгили язывчуларын мекенлешдирип айтсанг яхшы болур эди.

 

– Жамият, политика гьалланы таъсиринден адабиятда 19 асруну лап ахырында, 20 асруну башында, инкъылапны алдында хыйлы янгы ренклер, агъымлар билине. Демек, оьр чебер даражагъа етишген яшлар учун язылгъан шиърулар (М-А.Османов, А.Акъаев, М.Алибеков); сююв йырлар ва поэмалар (Ансар Къадиев, Айбала Дадав, Темирболат Бийболатов); табиат лирика (М-А.Османов, Т.Бийболатов); пролетар поэзия (Айбала Дадав) тергевню тарта. Айтылгъан темалардан къайры, игит эпос йырлар ва поэмалар да бир агъым болуп гёрюне (Хамаматюртлу Алипмурза, Айбала Дадав, Т.Бийболатов), биринчилей масхара-ихтилат къайдада язылгъан поэмалар арагъа чыгъа (Къоччакъай Жамалдин).

Инкъылапдан алда дагъыстан халкъланы арасында инг биринчилей болуп къумукъларда проза жанрланы тувулунуву гёрмекли агьвалат болуп токътай. Шо вакътиде басмаханалар ачылып, ерли тиллерде китаплар чыкъма башлагъанлыкъ адабиятны оьсювюне шайлы къошум бола. Къумукъ тилде инкъылапдан алда 150-ге ювукъ китап чыкъгъан. Н.Батырмурзаевни повестлери («Языкъ Гьабийбат», «Давут булан Лайла», «Насипсиз Жанбийке»), Абдул-Гьюсейн Ибрагьимов –Къызларлыны «Аманхор» деген романы къумукъ адабияты уьстюнлю натижагъа етишгенни исбат эте. Абусупиян Акаевни, Зайналабит Батырмурзаевни асарларын, адабият танкъыт, драматургия тувулунгъанны эсгерсек, инкъылапдан алда къумукъ адабият айры чебер система гьисапда токъташып битгенин айтма болабыз.

– Гелейик совет девюргю адабиятгъа. Ону оьсюв ёлу гьакъда не айтма боласан?

 

– 1920-1930-нчу йыллар социалист реализмни лап акъыргъан вакътиси деме ярай. Бу вакътиде адабиятгъа идеологияны таъсири айрокъда гючлю болгъан, сёз саният кыйыкъсытывлагъа тарыгъан. Амма бара-бара туруп шо таъсир кемий тургъан. Дав йыллар, давдан сонггъу йыллар, 50-нчи йыллардан тутуп 80-инчи йыллагъа ерли – бу гьар бир девюрню къумукъ адабиятда айры белгилерин гёрме болабыз. Савлайын алгъанда, партия салагъан талаплар аз болуп адабиятны чебер гючю арта барагъанны гёрме болабыз.

 

– Малик,  сен шо девюргю маъналы агьвалатланы, асарланы, язывчуланы атларын эсгерсенг яхшы болар эди.

 

Совет девюрде язывчулар бирлеше, Дагъыстан язывчулар союзу къурула. Яратывчулугъу саялы язывчулар савгъатлана башлай, бирлери алапа да ала. Абдулла Магьамматовгъа Дагъыстанны халкъ шаири деген ат бериле. Багьавутдин Астемиров Дагъыстан язывчуланы союзуну биринчи председатели бола. Юсуп Гереев ва Наби Ханмурзаев янгы союзну жаваплы секретарлары болуп ишлей. Адабият асарлар идеологиягъа бойсынып язылса да, чеберлик даражасын бугюн де тас этмегенлери бар. Оланы арасында адамны ич дюньясын, къай­гъысын, сюювюн суратлайгъан лирика (А-П.Салаватов, Т.Бийболатов), сатира ва танкъыт асарлар ва башгъалары бар. Сонг да, бу вакъти къумукъ проза, драматургия аякъгъа тура. Алимпаша Салаватов, Аткъай, Абдулвагьап Сулейманов, Абдулазим Батырмурзаев, Амир Къурбанов, Камил Солтанов ва башгъалары яратгъан асарлар арагъа чыгъа.

Уллу Ватан давну йылларында янгы  агъымлар билине. Анварны, Абдулвагьап Сулеймановну, Наби Ханмурзаевни шиърулары давну биринчи гюнлеринде языла. Ону булан бирче театрны гючю арта, драматургия жанлана. Аткъай, Шагьмардан Абдуллаев, Аяв Акавов, Магьаммат Хангишиев дав темагъа багъышлап асарлар яза.

 

–Давдан сонггъу, 80-нчи йыллагъа ерли, адабиятыбызны оьсювюню гьа­къында не айтма боласан?

 

– Давдан сонггъу йылларда юрт хозяйствону аякъгъа гётерив гьаракат да адабиятыбызда ер тапгъан. Шогъар мисал болуп Аткъайны «Къумукъ тюзде», «Жан къардашлар», Шарип Албёриевни «Къанлыны къабуру» деген проза асарлары токътай. 50-нчи йыллардан тутуп, савлай уьлкени адабиятында йимик производство масъалалар, экономиканы аякъгъа тургъузув арагъа чыгъа. Партияны ХХ съездини къарарларындан сонг адабиятда ва маданиятда идеология якъдан бираз енгиллик бола. Алмашынывлар айрокъда мекенли поэзияда билине. Алда гери урула гелген табиат ва сююв лирика оьсе башлай. Ондан къайры да, бара-бара ата юртуна, оьз топурагъына, Къумукътюзюне багъышлангъан асарлар ватандаш лирикада агьамиятлы ер тута. Булай агъымлар 60-70-нчи йылларда аты айтылгъан шаирлени ва адабиятгъа янгы къошулгъан авторланы (А-В.Сулейманов, Анвар, Аткъай, Ш. Албёриев, М. Атабаев, А. Жачаев, А. Акъаев, А. Залимханов, Ш. Алишева) шиъру ва поэма асарларында ачыкъ гёрюне.

Поэзияда маъналы агьвалатлар кёп болду. Оланы бирлерин айтсакъ, Абдулвагьап Сулейманов биринчилей «Уьст болгъан сююв» деген шиъру къайдада роман язды. Анварны «Къазакъ» деген шиъру бёлюмю чыкъды, Аткъайны «Сотав булан Рашия» деген поэмасын белгили шаирибиз Арсений Тарковский орусчагъа гёчюрюп кёп санавдагъы охувчуланы тергевюн тартды. Бу йылларда инкъылап тема да гюч ала. Ибрагьим Керимовну («Магьач», «Къанатлы къыз»), Магьамматсолтан Ягьияевни («Хынжаллар сувурулгъан», «Бизге оьлме чола ёкъ», «Оьлюмден уьст болгъанлар»), Шарип Албёриевни («Яшыртгъын яра») романлары булан янаша хыйлы повестлер де (Баммат Атаев, Хизри Арсланбеков) арагъа чыкъды.

Шо бир вакътини ичинде Микайыл Абуков, Умукюрсюн Мантаева, Зарипат Атаева, Камал Абуков ва башгъалары оьз девюрюн, колхоз яшавну суратлап хыйлы романлар, повестлер, хабарлар яратгъан. Ёрав гьисапда айтгъанда, къумукъ прозада 70-нчи йыллардан тутуп, лирикагъа тергев арта. Шогъар инг башлап Камал Абуковну («Мен гюнагьлыман, Марьям»), Ислам Казиевни, Гьайбулла Давутовну повестлери шагьатлыкъ эте. Масхара, сатира хабар адабиятда мекенли ер тута (Ибрагьим Хамав ва башгъалары).

Гьасил чыгъарып айтса, 60-80-нчи йылларда къумукъ адабият мекенли даражагъа етишгенни бу вакъти язывчуланы санавуну кёплюгю, янгыз прозада 150-ге ювукъ китап чыкъгъаны (поэзия китапланы санаву дагъы да артыкъ) арив исбат эте.

Адабият критикабызны алсакъ, 30-нчу йылларда яратывчулугъун башлагъан Камил Солтанов Дагъыстанда лап да айтылгъан танкъытчы болуп токътай. Ондан сонг ону ёлун тутгъан ва узатгъан язывчу, критик, адабият ахтарывчу Камал Абуков арагъа чыгъа. Къумукъ адабиятгъа ба­гъышлап алимлерибиз илму китаплар чыгъара.

 

– 90-нчы йыллардан сонггъу адабиятны нечик гёресен?

 

–Совет девюрден сонггъу адабиятны алсакъ, 90-нчы йылланы башында Баммат Атаевни «Шавхалны гиччи уланы» деген романы чыгъып, гёрмекли агьвалат болду. Сонг бизин уьлкедеги янгыртып къурувну таъсири булан ватандашлыкъ лирика артды. Къумукъ масъалалар башлап поэзияда гёрсетилди (А.Акъаев, Ш.Алишева, М.Атабаев ва башгъалары). 90-нчы йыллардан тутуп, толу кюйде идеология талаплар тайып, гьар язывчу оьзю сюегенни язма имканлыкъ яратылды. Артдагъы йылларда тиштайпа авторлар шаирлер гьисапда адабият яратывчулукъгъа актив ортакъчы болгъанны ва оьзлени охувчуларын тапгъанны эсгерме тюше. Тезден берли язагъан Шейит-Ханум Алишева, Жаминат Керимова, Супиянат Мамаева ва оьзгелери булан бирче Гюлбагъдат Омарова, Зулейха Атагишиева, Гёгюрчюн Атаева оьз китаплары булан арагъа чыкъды.

 

–Шону булан бирче, тувулунагъан масъалалар да бары белгили. Шо гьакъда не айтма боласан?

 

–Герти. Шону булан бирче, пачалыкъ китапханалар аз китап чыгъарагъан болгъан. Китап басмада низам ёкълугъу ачыкъ. Пагьмусу осал авторлар ва оланы китаплары арагъа чыкъды. Прозабыз аза бара деме ярай. Артдагъы 20 йылны ичинде прозагъа гелеген янгы, яш язывчу ёкъ деме де ярайгъан кюйдебиз. Умуми алгъанда, чебер китаплар аз болгъан деп айтма кюй ёкъ. Не буса да, поэзия асарлар кёп. Демек, адабият проза якъдан тёбенлешген, поэзия якъдан активлик билине дейген пикру къумукъ адабиятгъа къыйыша.

 

–Жамын, натижасын чыгъарып айтма не пикрунг бар?

 

–Озокъда, бир сагьифалыкъ баянлыкъда анадаш адабиятыбызны бары да оьсюв ёлларын, агъымларын, жанрларын эсгерме бажарылмай. Бары да маъналы асарланы чы нечик де, гьатта бары да авторларыбызны атларын гелтирме кюй де болмады. Бизин адабиятны минг йылланы узагъында оьтесиз бай тарихи барны ташдырып айтма боламан. Адабиятыбызны  девюрлеринде халкъыбызны къысматы бар. Мен аслу, лап да айтмаса ярамайгъан белгилени, агъымланы, атланы эсгерме къаст этдим.

 

–Баянлыгъынг учун баракалла.

 

–Газетигизге де разилигимни билдиремен.

 

Баянлыкъны алгъан

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля