Алим, педагог ва насигьатчы

Н.Х. Оьлмесов Буйнакск районну Ишарты юртунда1937-нчи йылны март айыны 11-нде, муаллим болуп, сонг ёлбашчы къуллукъларда да ишлеген Хайрулланы агьлюсюнде тувгъан. 1957-нчи йылда Биринчи Буйнакск педагогика училищени охуп битдирген сонг, ол ата юртундагъы етти йыллыкъ школада башлапгъы класланы ва физкультура дарсланы муаллими болуп ишлей. 1963-нчю йылда Нураммат Хайруллаевич Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини орус-дагъыстан бёлюгюндеги охувун къызыл диплом булан тамамлай. Сонг университет яш муаллимни Тёбен Жюнгютейдеги орта школагъа къумукъ ва орус тиллени, адабиятланы муаллими гьисапда ишлемеге бакъдыра.


1968-нчи йылда ол муаллимлени касбусун камиллешдиреген Дагъыстан институтунда (гьалиги билим беривню оьсдюрювюню Дагъыстан институту) башлапгъы класланы кабинетини методисти болуп чалыша. 1969–76-нчы йылларда Ишарты орта школада къумукъ ва орус тиллени, адабиятланы муаллими, директорну тарбия ишлеге къарайгъан орунбасары, школаны директору болуп ишлей. 1976-нчы йылда Н.Х. Оьлмесов Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан тиллерини кафедрасына къумукъ тилден дарс берме чакъырыла.


1981-нчи йылда Нураммат Хайруллаевич, Уфа шагьардагъы Башкъырт пачалыкъ университетинде «Борагъан сёйлев ва ону къумукъ тилни оьзге диалектлери булангъы аралыгъы» деген темагъа ба­гъышлангъан кандидатлыкъ диссертациясын якълап, филология илмуланы кандидаты деген илму атгъа, 1996-нчы йылда буса Къазан пачалыкъ университетинде «Къумукъ тилни диалект системасын тенглешдирив-тарихи ахтарыв. Фонетика. Морфонология» деген темагъа багъышлангъан докторлукъ диссертациясын уьстюнлю кюйде якълап, филология илмуланы доктору деген илму атгъа ес бола.


Университетде ишлейген йылларыны ичинде Нураммат Хайруллаевич къумукъ тилни практикалы курсундан, гьалиги къумукъ тилден, къумукъ тилни школада юрютювню къайдаларындан (методикасындан), къумукъ тилни тарихинден, стилистикасындан, диалектологиясындан, тюрк тиллени тенглешдирив грамматикасындан, тюркологиягъа гиришивден аслу курсланы ва «Орус ва къумукъ тиллени янашалыкъ тенглешдирив грамматикасы», «Къумукъ тилни морфологиясы», «Къумукъ тилни диалект системасыны тенглешдирив-тарихи фонетикасы», «Къумукъ тилни ономастикасы», «Къумукъ авуз тилни синтаксиси» деген хас курслардан лекциялар охуй, студентлени курслукъ ва дипломлукъ ишлерине, аспирантланы диссертацияларына ва шолай да студентлени диалектология ва педагогика практикаларына ёлбашчылыкъ эте. Шо дарсланы ва практикаланы гьарисине гёре ишлик программалар да гьазирлеп чыгъа­ра. Алимни илму ёлбашчылыгъы булан къумукъ тилни тюрлю-тюрлю масъалаларына багъышлангъан дёрт кандидатлыкъ диссертация уьстюнлю кюйде якълангъан.


Н.Х. Оьлмесов – сегиз илму китапны (монографияны) автору: «Къумукъ ва орус тиллени янашалыкъ, тенглешдирив грамматикасы. Фонетика. Ат (ат тил гесимлер). Орунча», «Къумукъ тилни фонетикасы (созукъланы системасы)», «Къумукъ тилни морфонологиясы», «Борагъан сёйлев ва ону къумукъ тилни диалектлерини системасындагъы ери», «Къумукъ тилни диалект системасын тенглешдирив-тарихи ахтарыв. Фонетика. Морфонология», «Къумукъ ва орус тиллени янашалыкъ тенглешдирив грамматикасы. Фонетика. Морфология». Ондан къайры да, ол тюрлю-тюрлю йылларда Дагъыстанда, тюрк халкълар яшайгъан республикаларда басма этилип чыкъгъан илму жыйымлагъа гирген 100-ден де артыкъ илму макъаланы, тезислени автору да дюр.


Алим Магьачкъалада, Къазанда, Уфада, Новосибирскиде, Нукусда, Грозныйда, Ташгентде, Нижний Новгородда, Бишкекде, Алма-Атада, Ашхабатда, Майкопда оьтгерилген ерли, уьлкени, дюньяны оьлчевюндеги илму конференцияларда къумукъ тилни тюрлю-тюрлю масъалаларына багъышлангъан илму докладлар этип сёйлеген. Н.Х. Оьлмесов къумукъ тилге байлавлу болуп чыкъгъан бир нече жыйымлагъа рецензиялар язгъан, редакторлукъ этген, кандидатлыкъ ва докторлукъ диссертациялагъа оппонент гьисапда ортакъчылыкъ этген.


Нураммат Хайруллаевич къумукъ тилден орта школалар учунгъу охутув программаланы, китапланы, методика пособиелени гьазирлевде де кёп иш этген. Ол – 2-нчи, 3-нчю, 4-нчю класлар учунгъу охутув китаплагъа гёре язылгъан уьч методика ишни, дёрт охутув китапны, башлапгъы ва оьр класланы охувчулары учунгъу диктантланы эки жыйымыны автору. Шолар гьариси бир нече керенлер къайтып басмадан чыкъгъан. Бай сынаву ва бажарывлугъу булангъы педагог ва методист гьисапда Н.Х. Оьлмесов даим школалар булангъы тыгъыс байлавлугъун юрютюп тургъан. Башлапгъы ва оьр класларда къумукъ тилден дарс береген муаллимлени дарсларына юрюп, олагъа методика якъдан кёмек этген. Оьзю де уьлгю гьисапда къумукъ тилден оьтесиз къужурлу дарслар юрютген, къумукъ тилни школада юрютювюню (методикасыны) тюрлю-тюрлю масъалаларына багъышлангъан илму конференцияларда ортакъчылыкъ этген. Эсгерилген алдынгъы муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтда билимлерин артдырма гелген муаллимлеге лекциялар охугъан, практика дарслар оьтгерген.


2003-нчю йылда Н.Х. Оьлмесовну сиптечилиги ва гьаракаты булан оьзю ишлейген Дагъыстан пачалыкъ университетде тюрк тиллени кафедрасы ачыла; 2009-нчу йыл болгъунча, ол шо кафедрагъа ёлбашчылыкъ этип ишлей. Кафедрагъа ёлбашчылыкъ этеген йылларында Нураммат Хайруллаевич къумукъланы оьзге тюрк тилли халкълар булангъы илму аралыкъларын беклешдирмек муратда, республикабызда яшайгъан къумукъ, ногъай ва азербайжан халкъланы ана тиллерден касбучуларын гьазирлевню гьайын этип къаныгъывлу кюйде чалыша. Бир вакътиде бай педагогика ва методика сынаву булангъы Н.Х. Оьлмесовгъа кёп йылланы узагъында оьзю ишлеп турагъан факультетдеги методика комиссиягъа ёлбашчылыкъ этилмек де тапшурула. Шо жаваплы ишин юрюте туруп, ол факультетдеги дарс беривчюлени арасында алдынлы, янгы дарс юрютюв къайдаланы яйывда, яш дарс беривчюлеге педагогика, методика кёмекни болдурувда оьз къошумун эте.


Нураммат Хайруллаевични университетдеги студентлер булан ишлейген къайдасы гьакъында айрыча айтма тюше. Педагогну гьаракатыны бу янын мен – бу макъаланы автору – биревлерден англап-эшитип тюгюл, ону алдында беш йыл охугъан студент гьисапда билемен. Нураммат Хайруллаевич оьзюне хас болгъан дарс юрютюв къайдалары (методикасы) булангъы педагог эди. Ол студентлени тилин, сёз байлыгъын артдырывгъа айрокъда кёп тергев бакъдыра эди. Ачыкъ этип айтгъанда, гьар студентни ону лекцияларын яза­гъан тептерлери булан янаша хас тептерлери де бола эди. Шо тептерлеге Нураммат Хайруллаевич студентлеге оьзлер яшайгъан юртлардагъы ерлени атларын, адамлагъа, жан-жанываргъа тагъы­лагъан атланы, оьсюмлюклени атларын ва тилибизни шолай оьзге къатлавларындан сёзлени жыйдыра эди.


Биринчи курсда башланагъан шо иш охувубуз тамамланагъан бешинчи курсну ахырына таба шайлы оьлчевдеги тептерлеге айланып къала эди. Шо тептерлеге жыйылгъан материаллар сонггъа таба студентлени (курслукъ ва дипломлукъ) ишлеринде, аспирантланы кандидатлыкъ диссертацияларында пайдаландырыла эди.


Н.Х. Оьлмесовну илму гьаракаты янгыз къумукъ тилни дазулары булан тамамланып къалмагъан. Ол къумукъ язывчуларыбызны асарларыны тили, поэтикасы булан байлавлу бир нече илму макъалалар да язгъан, шоланы бирлери газетлерибизни, журналларыбызны бетлеринде чыкъгъан. 2010-нчу йылда алимни «Къумукъ язывчуланы тили ва поэтикасы» деген китабы басмадан чыгъа. Эсгерилген китабында алим тюрлю-тюрлю девюрлерде чалышгъан 14 къумукъ язывчуну (Аяв Акавовну, Ибрагьим Керимовну, Зарипат Атаеваны, Микаил Абуковну, ­Акъай Акъаевни, Патимат Абукованы, Салав Алиевни, Магьаммат Атабаевни, Абзайдин Гьамитовну, Агьмат Жачаевни, Бадрутдин Магьамматовну, Шейит-Ханум Алишеваны, Супиянат Мамаеваны, Альпият Закавованы) яратывчулукъларыны, айры-айры асарларыны чеберлик аламатларына, тилине, сёз байлыгъына, диалект аламатларына ва оьзге масъалаларына къыймат берип яза. Алим бу илму ишинде эсгерилген язывчуланы гьарисине хас болгъан аламатларын гёзден гечиргенден къайры, анадаш къумукъ тилибизни ­оьсюв ёлу, гьалиги девюрю булан байлавлу кёп-кёп умуми масъалаланы да къуршап сёйлеп бажаргъан.


Нураммат Хайруллаевични илму ёлунда гёз алгъа тутгъан дагъы да кёп асил умутлары, хыяллары бар эди, амма бир гесек алда – 2014-нчю йылда – ол арабыздан гетди, герти дюньягъа гёчдю. Алим, педагог, насигьатчы, филология илмуланы доктору, профессор Н.Х. Оьлмесов къумукъ, тюркология илму тармакъларына шайлы къошумун этгенликге, илму ёлунда хас гьыз къоюп гетгенликге шеклик ёкъ.

Агъарагьим СОЛТАНМУРАТОВ,


Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля