(Очерк)
Гьар гиччипав дегенлей оьзюню биринчи муаллимин экинчи анасы, школасын буса экинчи уью гьисаплай. Шолай гьис гиччи яшларда школагъа бармагъа башлагъандокъ тувулуна. Муаллим оланы оьз яшыдай сююп де, оьзюн сюйдюрюп де бажармакъдан кёп зат гьасил бола. Шо муаллимни алдында токътагъан аслу борч гьисаплана. Мен оьзюню гьакъында айтма сюеген муаллим де – шолайлардан бириси.
2008-нчи йыл эди. Халимбекавулдагъы башлапгъы школагъа шаир гьисапда охувчу яшлар булангъы ёлугъувгъа чакъырылып баргъанман. Мен биринчилей гёреген школаны директору Бурлият Багьавутдиновна Атаева мени исси, лайыкълы къаршылагъандан сонг, ёлугъув юрюлежек уллу класгъа чакъырды. Мени гьакъымда оьзю гиччирек баянлыкъ берген сонг, гиччипавлар бирини артындан бири чыгъып, бек уста ва чебер кюйде шиъруларымны охуйлар, олагъа гёре айры гёрюнюшлер салалар. Бурлиятны юзюнде гьар яшны пагьмусуна айрыча юреги авруйгъаны гёрюне. Агъабеков деген яш мени «Къоянны канты» деген уллу шиърумну артистден къалышмай охугъан сонг, мен де эретуруп харс урмагъа борчлу болдум.
– Гьали, яшлар, биз аявлу къонагъыбызгъа ону сёзлерине язылгъан янгы йырны йырлап савгъат этейик, – деди Бурлият Багьавутдиновна. Оьзю пианинода бек таъсирли макъамны согъуп, йырлап йиберди. Дёрт-беш къызъяш огъар къошулуп, алышып йырламагъа башлады. Гертилей де, магъа шо заман уллу савгъат болду. «Аналагъа» деген мени шиърума гёре композитор Бамматхан Адилханов язгъан янгы йырны да йырладылар. Шонча да арив йырлады чы, мени тюк-тюгюм эретуруп къалды. Шо йыр биринчилей шонда йырланды. Школаны директору пианинону да согъуп, оьзю де йырлагъангъа, охувчу яшланы да йырлатагъангъа тамаша болдум. Шолай агьвалат яшавумда биринчи керен болду чу дагъы.
Гьали мен оьзю Бурлиятны гьакъында генг кюйде лакъыр юрютейим. Ол 1965-нчи йылда Магьачкъалада тувгъан, ондагъы 20 номерли орта школаны 3-нчю класында охуй туруп, музыка школагъа да юрюме башлай. Музыкагъа гьасиретлигинден Г. Гьасановну атындагъы музыка училищеге, ону уьстюнлю битдирген сонг буса Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтну музыка факультетине охума тюше ва къызыл дипломгъа охуп битдире.
– Мени музыкадан дарс береген муаллим гьисапда башлап Находка шагьаргъа йиберме сюйген эди, – деп эсгере гьали Б. Атаева. – Тек атам-анам къоймады. Магьачкъаладагъы 2 номерли орта школагъа оьз касбума гёре ишлеме тюшдюм. Шонда 4 йыл ишлеген сонг, къысмат буюргъандыр дагъы, атам-анамны ата юрту Халимбекавулгъа эрге гелдим, мундагъы орта школада ишлемеге башладым.
Гиччипавлагъа уллу школагъа охума бармагъа йыракъ экенге, билим берив тармакъны устасы мисгин Агьматпаша Мусаевни (яхшы женнетлерде болсун) къасты булан юртну ортасындагъы эки къабатлы эсги бинаны янгыртып, онда башлапгъы класланы школасы ачылды, ону биринчи директору болуп оьзю де ишлеме башлады. Гьали шо школа А. Мусаевни атын юрюте. Башлап Бурлият онда завучну къуллугъуна чакъырыла, 1995-нчи йылдан берли буса ол шо охув ожакъда школаны директору болуп чалыша.
Озокъда, директорлукъ къуллукъну юрютмеге тиштайпагъа тынч болмай. Охутув-тарбиялав ишни, уьстевюне, ёлбашчылыкъ, къурумчулукъ, далапчылыкъ ва башгъа хозяйство ишлени де бажарывлу кютме герек бола. 20 йылны узагъында къыйынлыкъланы енге туруп, Бурлият Багьавутдиновна яхшы натижалагъа етише.
Бу гиччи школада гьали эки сменада 198 яш охуй, охутув-тарбиялав ишге 25 муаллим къуршалгъан. Гиччи къызны тою да, уллу къызны тою да бир дегенлей, бу гиччи школаны да, уллу школаны да коллективлерини алдында бир йимик жаваплы уллу борчлар токътагъан. 2010-нчу йылдан берли школаны педколлективи янгы пачалыкъ программагъа гёчген. Баш вакътилерде тарыкълы китаплар, компьютер техникасы етишмей болгъан буса, гьали шоланы барысы да бар. Гьар дарсны юрютмек учун айрыча класлар-кабинетлер онгарылгъан. Шо да дарсланы айры-айры кабинетлерде юрютмеге имканлыкъ бере.
Айтагъаным, бу школаны педагогика коллективи охутув-тарбиялав ишни баргъан сайын камиллешдиривню уьстюнде къаст этип чалыша, шо муратда заманны талапларына гёре ишни янгы къайдаларын бажарывлу кюйде къоллай. Шо ёрукъда айтгъанда, бир-эки мисал гелтирмекни арив гёремен. 2004–2005-нчи охув йылдан берли, мунда Дагъыстанда биринчилей Татьяна Рамзаева башлапгъы класлар учун чыгъаргъан «Русский язык» деген янгы учебнигине гёре ишлемеге башлагъан. Биринчи дарслар нечик юрюлегенни билме сююп, шо учебникни автору оьзю де Санкт-Петербургдан гелип къарагъан ва башлапгъы натижалагъа рази болуп гетген.
Бу йылны январ айында Магьачкъалада башлапгъы класларда музыка дарсланы юрютеген муаллимлени республика конкурсу оьтгерилген. Шонда Дагъыстанны 10 шагьарындан ва 24 районундан гелген яратывчулукъ ишлеге къаралгъан. Шоланы арасында бир номинацияда Б. Атаева ёлбашчылыкъ этеген школа 1-нчи ерни алгъан ва огъар 1-нчи даражалы диплом тапшурулгъан. Ондан къайры да, «Пагьмулу яшлар булан оьтгерилеген дарсны инг де асувлу къурув» деген темада район оьлчевюнде юрюлген конкурсда да ону яратывчу ишине оьр багьа ва биринчи ер берилген.
Оьзлени ишинде шолай гёрмекли натижалагъа етишеген муаллимлер де мунда аз тюгюл. П. Дагьирова, М. Арсланалиева, М. Шапиева ва башгъалары шолайлардан санала. Ат туягъын тай басар дегенлей, олар охутагъан ва тарбиялайгъан охувчу яшлар да оьзлени пагьмуларын гёрсетмей тюгюл. Районну оьлчевюнде математикадан оьтгерилген олимпиадаларда 4-нчю класны охувчулары Д. Сайгидинов 1-нчи, Х. Гьадисова 2-нчи ерни къазангъан. Р. Гьамзатовну асарларын чебер кюйде охувгъа багъышлангъан республика конкурсда да бу школаны 4-нчю класыны охувчулары А. Алиева къумукъ тилде охуп экинчи, А. Магьамматова орус тилде охуп уьчюнчю ерге чыкъгъан.
Гетген йыл бу школада районну оьлчевюнде музыкагъа байлавлу уьлгюлю хас генгеш оьтгерилген. Юртлардагъы башлапгъы класларда музыка дарсланы юрютеген муаллимлер шонда ортакъчылыкъ этген ва алдынлы, янгы къайдалагъа тюшюнген. Мундагъы охувчу яшлар школаны ичинде чебер охувну, сурат, оюнчакълар этивню ва башгъа конкурсларында оьз пагьмуларын гёрсете. Гетген йыл мени чебер асарларыма гёре яшлар этген суратланы конкурсунда оьзюме жюрини председатели болмагъа тюшдю. 30-гъа ювукъ инг де яхшы суратланы яшлар магъа да савгъат этди.
Ана тилни кабинетини заведующийи Р. Юнусованы къасты булан къумукъ тилге ва адабиятгъа багъышлангъан чаралар да яшлагъа яхшы таъсир эте, балдай татли ана тилине ва адабиятгъа оланы сюювюн артдыра. Школаны китапханасы къумукъ чебер адабият китаплар булан таъмин этилмей буса да, шаирлер А. Жачаев, Б. Магьамматов, Р. Устарханова, В. Атаев ва башгъалары оьзлени китапларын китапханагъа савгъат этген.
Халимбекавулдагъы башлапгъы школада яшланы музыка якъдан тарбиялав иш оьр даражада салынгъан деп ташдырып айтмагъа боламан. Шогъар, озокъда, музыка тармакъда оьр билими булангъы пагьмулу касбучу Бурлият Багьавутдиновна болушлукъ этмей болмайдыр. Янгы охув китапгъа гёре къурулгъан хас программагъа аслу тематикадан къайры да, Дагъыстанны композиторларыны музыкасын уьйренивню темалары да къошулгъан. Яшлар учун юрюлеген музыка дарсларда, олай да концерт программаларда къумукъ композиторлар Х. Батыргишиевни, Б. Адилхановну, халимбекавуллу яш композитор Гь. Къурбанованы ва башгъаланы хыйлы макъамлары-йырлары къоллана.
– Оьзюм ишлейген 29 йылны ичинде, – дей Б. Атаева, – мен шулай гьасилге гелгенмен: гиччипавлагъа музыканы таъсирин нечакъы бола буса да тез юкъдурма герек. Бешикдеги 3-4 айлыкъ нарыста сама оьзюне ушанывну, гьайлек йырны бек ушата, согъулагъан макъамгъа да къулакъаса. Шону тергевге алып, мен юртдагъы «Гёбелек» деген яшлар бавуну къуллукъчулары булан да тыгъыс байлавлукъ юрютемен. Онда музыкадан оьр билими булангъы бек пагьмулу, оьзюню йырларыны биринчи китабын чыгъаргъан къурдашым Гь. Къурбанова ишлей. Яшлар булан ол музыка дарслар юрютегенге гёре, биз бирче гиччипавланы чагъына гёре айрыча хас программалар, концертлер къурабыз. Чагъы етишип, шо яшлар бавундан чыкъгъан бары да гиччипавлар музыкадан яхшы гьазирлиги булан бизин школагъа охума геле. Олар булан бизге де ишлемеге тынч бола, неге тюгюл музыканы кюрчюсю шонда салына.
Школаны директору, сынавлу педагог Б. Атаеваны гьакъында орус ва адабият дарсланы юрютеген жагьил муаллим Аида Магьамматрасуловна булай дей:
– Бажарывлу ёлбашчы да дюр, сынавлу муаллим де. Бетинге къарап, юрегингни англап къоя. Ишдеги ону бай сынаву – бизин учун уллу байлыкъ, уллу хазна.
– Гьар муаллимге, гьар охувчу яшгъа айрыча, оьзтёрече янашма тюшегенни мен яхшы билемен. Шолай гезиклерде аслу гьалда негер асасланасыз? – деп сорайман мен Бурлиятгъа. Ол сюйкюмлю иржайгъан сонг, булай деди:
– Педагогика илмуда шулай насигьат бар: «Адамлагъа бек тергевлю болмагъа герек. Олагъа янгыз гёзлеригиз булан къарап къоймагъыз, оланы юреклерини ичине де гирип бажарыгъыз. Гьар охувчу яшда оьз заманында пагьмуну белгисин гёрмеге, шону камиллешдирмеге, гележекде буса ону демли «емишлерин» халкъгъа етишдирме яшланы уьйретигиз». Муна шу сатырлар магъа ишимде аслу маякъ болуп токътагъан.
Школаны педагогика коллективи оьзюню ишинде етишеген гёрмекли натижалар булан дазуланып къалмай, ону хыяллары хыйлы-хыйлы, биринден-бири сыйлы. Заманны талапларына гёре гьар педагог оьзюню билимлерин даим толумлашдыра турмаса, яшлагъа терен, мугькам билимлер берип болмайгъанны яхшы англай ва шогъар байлавлу гьаракатын давам эте, педагогика ишни кёп яшыртгъын сырларын арагъа чыгъармакъны уьстюнде чалыша.
Бурлият оьзюню уьягьлюсю Ильяс булан уьч уланны оьсдюрген ва тарбиялагъан, оланы рагьмулукъну, адамлыкъны къылыкъларына, патриот ругьуна тюшюндюрген. Уллу уланы Рамазан Россияны Игити Аскер Аскеровну аты берилген юртдагъы орта школаны охуп битдирген сонг, Ингушетия пачалыкъ университетге охума тюшген. Онда тюшюп къайтып гелегенде, Мычыгъыш Республикадагъы оьзенде сувда бата турагъан алты гиччипавну оьзюню жанын аямай оьлюмден къутгъаргъан ва шо къоччакъ иши учун эки медаль булан савгъатлангъан. Гьали ол шо университетни медицина факультетини 5-нчи курсунда охуй. Ортанчы уланы Шамил асгер къуллугъун намуслу кюйде кютген сонг да, гьали де контракт къайдада шо къуллугъун давам эте. Гиччи уланы Хизри тезден берли лётчик болмагъа токъташгъан. Ол бу йыл Краснодар крайдагъы военно-лётный училищеге охума тюшмек учун яхшы гьазирлик гёрюп тура.
Мен башгъа муаллимлер ва яшланы бир-бир ата-аналары булан да лакъырлашдым. Олар бары да бир йимик Бурлият Багьавутдиновнагъа разилигин билдирди. Мен де Бурлиятгъа багъышлангъан шу макъаламны булай тамамлама сюемен:
Мактапны оьктемлиги,
Сукъланардай пагьмусу.
Уллугъа ва гиччиге
Битмей ону рагьмусу.
Яшавунда тюз юрюп,
Къондурмаса нас дамгъа,
Шондан артыкъ не оьрлюк
Герек дагъы адамгъа!
Вагьит АТАЕВ,
СССР-ни язывчуларыны союзуну члени,
Дагъыстанны ат къазангъан муаллими,
Дагъыстанны маданиятыны
ат къазангъан къуллукъчусу.
