Бабаюрт район – Дагъыстанны лап да уллу юрт хозяйство районларыны бириси. Озокъда, янгыз бир хозяйство минг гектарлап къылчыкълы ашлыкъланы чачагъан заманлардан бугюнню 30 йыллар айыра буса да, районну юрт хозяйствосу янгыдан аякъгъа тургъангъа ва аста абатлары булан алгъа барагъангъа сююнмей болмайсан.

Етишип къыш да гелди, шону булан бирге оьтген ашлыкъ къайтарывну гьасиллерин чыгъармагъа онгайлы заман да. Районну сабанчылары оьтген йылны боюнда не йимик уьстюнлюклеге етишгенни, не йимик хыяллары барны билмеге сююп, хас мухбирибиз Герейхан Гьажиев Бабаюрт районну юрт хозяйство управлениесини ёлбашчысы Арслангерей Алибеков булан лакъырлашгъан. «Ёлдаш» газетни охувчуларыны тергевюне де шо лакъырлашывну бермекни арив гёребиз. 

– Юрт хозяйство тармакъда чалышагъанлар учун савлай йылны гьасиллерин чыгъарагъан вакъти гелди. Бабаюрт районну юрт хозяйствосунда бу йыл не йимик алышынывлар болду, районну сабанчылары не йимик уьс­тюнлюклеге етишдилер?

–Гертилей де, сабанчылар авлакълардан алгъан гелимин санай. Бабаюрт районну сабанчылары бу йыл алгъан гелимини оьлчевю де аслам, сан яны да юрекни сююндюре. Умуми кюйде алгъанда, бу йыл сабанчылар учун пайдалы оьтдю демеге ярай.

Бабаюрт районда бу йыл гюзлюклер 1 минг 924 гектар ерге чачылгъан эди. Яйны яллав гюнлеринде районну сабанчылары заманында ашлыкъланы къайтардылар. Аз ерге чачылгъан буса да, олар яман тюшюм алмадылар. Савлай районда орта гьисапда гьар гектардан 25,8 центнер тюшюм алынды.

Артдагъы йыллар районлулар ашлыкъ оьсдюрювге тергев бермеге башлагъаны да юрекни сююндюре. Мисал учун, гетген йыл районну сабанчылары 1 минг 804 гектаргъа чачгъан гюзлюклени гьар гектарындан 24,9 центнер тюшюм алмагъа болгъан эди буса, бу йыл гюзлюклени гектарлары да, гьар гектардан алынгъан тюшюмню оьлчевю де артгъаны эслене. Гюзлюклени къайтарывда айрокъда хамаматюртлу ва адилянгыюртлу ашлыкъ оьсдюрювчюлени къайратлы загьматы эс этилди. Эки де юртну сабанчылары бу йыл 595 гектаргъа чачгъан гюзлюк­лени гьар гектарындан орта гьисапда 27,3 центнер тюшюм алып, 1 минг 600 тондан да артыкъ ашлыкъны беженлеге къуйдулар. Эсгерилген юртларда бир-бир участкаларда гьар гектардан алынгъан тюшюмню оьлчевю 40 центнерге етишди.

Сонг да, бу ерде районда юрт хозяйствону шо тармагъын янгы оьрлюклеге чыгъармакъ учун бары да имканлыкълар яратылгъанны эсгермеге сюемен. Районну ортасындан оьтеген Дзержинскийни атындагъы уллу татавул толу кюйде тазалангъан, районда ачылгъан ва сабанчыланы герти кёмекчиси болуп токътагъан машин-трактор комплекс тарыкъ техника булан да таъмин этилген.

Ашлыкъ къайтарывну гьакъында айта туруп, бу йыл районну сабанчылары ва ижарачылары ашлыкъ къайтарыв кампаниягъа тындырыкълы кюйде гьазир болагъанны эсгермеге сюемен. Шо вакътиге ягъарлыкъ-майлав материалланы багьасы артагъангъа гёре, оланы кёплери шоланы язбашдан тутуп алып гьазирлеген эдилер. Бу йыл комбайнлар булан да четимликлер чыкъмады. Мунда да механизаторланы гьаракатчылыгъыны натижасында районгъа къырдан бир техника да гелмеди. Дейгеним, район оьзю­ню гючю булан ашлыкъ къайтарывну уьстюнлю кюйде оьтгерди.

– Арслангерей Арсланбекович, районну юрт хозяйство тармагъыны уьстюнлюклери ва кемчиликлери гьакъда сёйлей туруп, «Асувлу АПК» деген республиканы оьсювюню алдынлы проектини яшавгъа чыгъывуна тиймей гетмеге бажарылмай. Шо гьакъда не айтмагъа боласыз?

– Республиканы оьсювюню алдынлы проектлерин яшавгъа чыгъара туруп, айрыча «Асувлу АПК» деген проектине байлавлу болуп Бабаюрт район админист­рацияда «2013-2020-нчы йылларда юрт хозяйствону оьсювю ва юрт хозяйство малланы ва ашамлыкъланы базарын кюйлев» деген район программа къабул этилгенни эсгермей гетмеге бажарылмай. Иш кагъызда къалмасын учун, район администрация, ону юрт хозяйство управлениеси районну ижарачылары ва сабанчылары булан бирликде шо программада гёрсетилген чараланы яшавгъа чыгъарывну гьайын да этип турабыз. Мен сагъа айтайым, натижалар яман тюгюл. Программа къабул этилген ва яшавгъа чыкъмагъа башлагъан уьч йылны боюнда районну юрт хозяйство тармагъында хыйлы яхшы янгъа алышынывлар гёрюнеген болду: гьайванчылыкъ, бавчулукъ, оьсюмлюкчюлюк тармакъларда алгъа барыв гележекге умутлу даражагъа чыкъды.

Бугюн районда юрт хозяйство ашлыкъ болдурагъан 12 кооператив ва 50 сабанчы-фермер хозяйство гьисапгъа алынгъан. «Къазиюрт», «Сектор» деген ашлыкъ болдурув кооперативлерде, «Колос», «Авангард», «Искра» деген жамиятларда бу йыл алынгъан къылчыкълы ашлыкъланы тюшюмю аслам болду. Мен оьрде де эсгерип гетген кюйде, бир-бир участкаларда гьар гектардан 40 центнер тюшюм алгъан гезиклер де болду.

Сонг да, бу йыл районну ижарачылары ва сабанчы-фермер хозяйстволары 2 минг 135 гектаргъа чалтик чачгъан эди. Шо буса гетген йылдан да хыйлы артыкъ. Дюгюню буса базардагъы гьалиги багьасы бары ва чеклени гьар гектарындан алынагъан аслам тюшюмю сабанчыланы шо тармакъны оьсдюрмеге муштарлы эте.

Чалтик болдурувчуланы къасты булан бу йыл сабанчыланы гелими де яхшы. Шо ишде тотаюртлу ва тамазатёбели ижарачыланы гьаракаты айрыча эслене. Шолай оьзге тармакъларда да яхшы янгъа алышынывлар бар.

– Бизин районну аслу байлыгъы – топуракъ. Ону асувлу кюйде къоллавдан савлай районну экономикасыны алгъа барыву гьасил болагъаны белгили. Шо якъдан районну юрт хозяйство управлениеси не йимик иш юрюте?

– Топуракъны асувлу кюйде къоллав – районну юрт хозяйство управлениесини къатты тергевюню тюбюнде. Топуракъны асувлу кюйде къоллавдан кёп зат гьасил бола. Шону биз яхшы анг­лайбыз ва шо якъдан сабанчылар булан тыгъыс кюйде ишлейбиз. Гьакъыкъатда буссагьат районну чачыв топуракъланы 96 процентден де къолайы асувлу кюйде къоллана. Бир вакътилерде йимик йылгъын битген сюрюв топуракъланы гьали гёрмеге бажарылмай. Районда гьар къарыш топуракъ ишлемеге герек. Ра­йонну башын тутгъанлар да шогъар яхшы тергев де бере.

– Юзюмчюлюк тармакъны бугюнюне нечик багьа бермеге боласыз?

– Юзюмчюлюк тармакъны янгыртыв булан да савлай районну юрт хозяйство тармагъы алгъа ёлун узатды демеге ярай. Озокъда, шо тармакъда чечмеге герек масъалалар бугюн де бар. Мисал учун айтгъанда, юзюмчюлер оьзлер болдургъан малны оьзлеге къыйышывлу багьада сатып болмай. Олар Къызлардагъы ­коньяк заводну башын тутгъанланы гёзюне къарап туралар. Яни, олар оьзлени къы­йынына не багьа гессе, шо багьада заводгъа тапшурмагъа да борчлулар. Шолай этмесе, оланы амалы да ёкъ. Неге тюгюл де, юзюм – тез бузулагъан емиш, районда буса юзюмню тапшурмагъа дагъы ер ёкъ. Шону Къызлардагъы заводну башын тутгъанлар да яхшы билелер ва юзюмчюлени оьзлени «шыртына» бийителер.

Гьалны яхшы янгъа алышдырмакъ учун районда, айрыча айтгъанда, Хамаматюрт бойда, юзюмню узакъ замангъа сакълап болагъан имаратлар къурмагъа герек. Озокъда, шогъар аз акъча маялар гетмес. Шолай акъчаны салмагъа районну юзюмчюлери де болмайлар, районну харжы да етер деме къыйын. Кисеси толуп акъчасы булангъы адамлар къырдан буса гелмей. Гелтирмек учун буса ерлерде оланы хошуна гёре шартлар да болдурмагъа герек.

Ёкъну герек тапдырар дегенлей, арагъа чыкъгъан четимликлеге де къарамайлы, районну юзюмчюлери бу йыл къайтаргъан тюшюм де юрекни сююндюре. Олар оьзлени 216,6 гектар ердеги юзюмлюклеринден орта гьисапда 118,3 центнер тюшюм алып, Къызлардагъы заводгъа 1 минг 597 тон юзюм тапшурдулар. Озокъда, шо да – районда алынмагъа болагъан аслам тюшюмню бир гесеги. Ишни шо якъларын да гьисапгъа алгъанда, ювукъ гележекде районда юзюмлюклени гектарларын артдырмагъа ва алынагъан юзюмню сан янын яхшылашдырмагъа гёз алгъа тутгъанбыз.

– Гележекде районну сабанчылары районлуланы ашамлыкъ маллар булан толу кюйде таъмин этип болажакъмы?

– Ерли юрт хозяйство ашлыкъ болдурувчулагъа тергев тезден герек эди. Шо болмаса болмайгъан чара да дюр. Неге тюгюл де, бугюн техникасы ёкъ адамгъа топуракъны ишлетмеге бек къыйын, бажарылма да бажарылмай. Пачалыкъ сабанчылагъа лизингге техника бере туруп, шо масъаланы уьстюнлю кюйде чечип тура. Сонг да, Россияны гьар еринде ачылгъан ва сабанчылагъа онгайлы кредитлер береген «Россельхозбанкны» кёмеги булан юрт хозяйство тармакъгъа янгы гелип турагъан сабанчыланы санаву артып барагъаны да пачалыкъны башын тутгъанланы ойлары тюз болгъаны исбатлана.

Бавчулукъну ва овощчулукъну гьакъында айта туруп, мен, озокъда, ра­йонда шо тармакълар гене янгыртылып турагъангъа сююнемен. Район учун шо тармакълар бир де ят болмагъан. Минг тонлар булан чёпленеген емишлер, минг гектарлагъа чачылагъан памидор мени бугюн йимик эсимде. Шо тармакъланы гене янгырта туруп, бизин сабанчылар районлуланы ерли ашамлыкъ маллар булан толу кюйде таъмин этип болажакъгъа шеклик де ёкъ.

– «Салгъан чыгъар къазандан» деген уллаталарыбыз. Юрт хозяйство тармакъдан гелим алмакъ учун огъар да акъча маялар да салмагъа герек чи? Шо ёрукъда пачалыкъны янындан сабанчылагъа не йимик кёмек этиле?

– Юрт хозяйство тезден далапчылыкъгъа айлангъан. Далапчылыкъда гелим алмакъ учун огъар башлап акъча маялар салмагъа герек бола. Шолай юрт хозяйствогъа да… Амма юртда яшай­гъан, топуракъ булан доланып, гюнлю-гюнлюкге ашгъа-сувгъа амал этип юрюйген сабанчылагъа юрт хозяйство тармакъдан гелим алмакъ учун харж тапмагъа да тынч тюгюл. Гьалны шо ерлерин ойлап, мен оьрде де эсгерип гетгеним йимик, пачалыкъ сабанчылагъа оьз янындан болагъан кёмегин эте. Шо янгыз лизинг яда «Россельхозбанк» береген кредитлер булан дазуланмай. Юртлу сабанчылагъа кёмек этмек учун гьазирленген нече тюрлю программалар яшавгъа чыгъарыла. Мисал учун айтгъанда, бу йыл районну юрт хозяйствосуна шолай программалагъа гёре 192,5 миллион манат харж салынгъан. Шо уллу санавдагъы маялар районну юрт хозяйствосуну тюрлю-тюрлю тармакъларына бакъдырылгъан.

Мисалымны узата туруп, бу йыл «Уьягьлю гьайванчылыкъ» деген программаны яшавгъа чыгъармакъ муратда райондагъы 3 сабанчы уьягьлюге умуми кюйде 15 миллион манат берилгенни эсгермеге сюемен. Шону булан бирге 15 районлугъа янгы иш ерлер де чыгъарылды, 300 баш гьайвангъа гьисап этилген къотан да ишленип тура.

Сонг да, янгы ишге гиришген фермерлер учун гёрсетилген 7 миллион 500 минг манат харж 200 сыйыр сакълап болардай къотанны къурувгъа бакъдырылды. Шону булан бирге районда янгы иш ерлер де чыгъарылды, районну гьайванчылыкъ тармагъыны оьсювюне де къошум этилди.

Районда юрюлюп турагъан ва генг кюйде яшавгъа чыгъагъан гьар тюрлю программаланы кёмеклиги булан бавчулукъ, юзюмчюлюк тармакълар генглеше, чалтик чеклени оьлчевлери арта, гьайванларындан алынагъан сютню, этни, юнню оьлчевлери йыл сайын янгы оьрлюклеге чыгъарыла. Шо бары да бизин районну юрт хозяйствосуну тангаласы натижалы болажагъына инаныв бере.

– Бабаюртлулагъа, оьзюбюзню топурагъыбызны оьзюбюзню пайдабызгъа да къоллап, оьзюбюзню де, оьзгелени де ашамлыкъ маллар булан таъмин этмеге тезден заман чы гелген. Бу йылны гьасиллерине гёре районну юрт хозяйствосу етишген уьстюнлюклени арты узакъдан болажакъгъа инанмагъа сюебиз. Заман табып, мени булан этген лакъырлашыв саялы да кёп савболу­гъуз!

– Шону сабанчылар оьзлер де яхшы англайлар ва йылдан-йылгъа юрт хозяйство тармакъгъа яшёрюмлер де къуршалагъан болгъанны эслегенде, ону гележеги баргъа инанабыз. Сабанчылагъа янгыз ишлемек къала, биз олагъа оьзюбюзню яныбыздан болагъан кёмекни этмеге гьазирбиз.