Россияны Президенти В.Путин Уллу Ватан давда Уллу Уьстюнлюкню 75 йыллыгъын генг кюйде оьтгермек учун, этилме герек чараланы гьакъындагъы къараргъа къол салгъан. Бу йыл Эсделикни ва макътавлукъну йылы деп де билдирген. Этме деп гёз алгъа тутулгъан чараланы ичинде совет асгерчилер давда гёрсетген игитлик даимге эсде къалардай чаралар оьтгерме гереклиги де айтыла.
Шолардан аслусу гьисапда давда болгъанлар булан ёлугъуп, оланы гьакъында язмакъ да гёз алгъа тутула. Гьали Уллу Ватан давда болгъанланы санаву эпсиз аз. Хасавюрт райондан давгъа гетген 14 минг адамны дёрт пайдан бир пайы сав къайтгъан. Бугюнлерде олардан да экев тюгюл къалмагъан.
Гьали бир гюн мени яныма Нюрьян Мантаева гелди. Ол белгили диктор ва язывчу Пайзурагьман Мантаевни къызардашы бола. Мен биле билгенли Нюрьян Ботаюртдагъы китапханада ишлей. Ол магъа оьзюню атасы Пахурдинни гьакъында бир китапда да язылмагъанны айтды.
– Мени атам чы офицер болгъан, тек ону гьакъында бир ерде де бир маълумат да ёкъ, – деп хабарлай Нюрьян. – Военкоматгъа баргъанда да олар бек тамаша болдулар.
Пахурдин 1899-нчу йылда тувгъан. Атасы Хыдыв 35 йыл болагъанда гечинген ва гиччи Пахурдинни атасыны къызардашлары сакълагъан. Ол юртда 6 класны, сонг Магьачкъалада партшколаны битдирген.
Давну алдындагъы йылларда Пахурдин Ботаюртда, сонг да тюрлю-тюрлю юртларда партия къурумну жаваплы къуллукъчусу болуп ишлеген. Оьзюню къысматын ол юртлу Женнет Абсейитовна булан байлагъан ва олардан 4 авлет тувгъан: Хыдыв, Пайзурагьман, Марьян ва Нюрьян. Дав башлангъанда ол гёнгюллю кюйде давгъа гетме арза бере, тек ону партияны, сонг ич ишлени тапшурувларын кютмек учун алмайлар.
1943-нчю йылда ону арзасын къабул эте ва давгъа ала. Пахурдин Мантаев башлапгъы командирлени курсларыны тынглавчусу бола. Огъар младший лейтенант чин бериле ва янгы къурулгъан дивизиягъа йибериле.
Ол къуллукъ этме башлагъан 214-нчю атышывчу дивизия Башкирияда къурула.
Дивизия аслу гьалда 1923-нчю йылда тувгъан янгы чакъырылгъанлардан толтурула. Пахурдин шо дивизияны атышывчу полкуну пулемёт взводуну командири этилип белгилене. Давгъа чакъырылгъанлар тезликде асгер борчларын кютме гьазирлене ва Сталинград фронтну 64-нчю армиясына бериле.
Дивизия Сталинград бойда ерлешген юртланы боюнда немислер булан урушда ортакъчылыкъ эте. Тиши-тырнагъына ерли савутлангъан ва дав юрютме яхшы сынав къазангъан немис асгерлер дивизиягъа гюч эте ва аралама башлай. Булар дав эте туруп, артынъерли тартыла туруп, башгъа асгер бёлюклени кёмеги булан къамавдан къутула, тек кёп адамын тас эте.
Август айны орталарына дивизия толумлашдырыла ва Сталинград бойдагъы 4-нчю танк армияны гьисабына бериле. 19-нчу августдан 28-нчи ноябр болгъанча дивизия кёп къыргъын давларда ортакъчылыкъ эте.
214-нчю дивизия Дон ва башгъа фронтлар булан бирге, немислени 6-нчы авлакъ армиясын къуршавгъа ала. 1943-нчю йыл 10-нчу январда Дон фронт чапгъынны башлай. 214-нчю дивизия буса инг де къыйын бойгъа салына. Олар къамавдан чыкъма къарайгъан немис асгерлени 4 чапгъынын гери ура ва оланы 4 чакъырым артгъа ташлай. 1-нчи январда немислени армиясы къаршылыгъын токътата ва башында фельдмаршал Паулюс да, 22 генералы да булан къолгъа геле.
Сталинград давдан сонг 214-нчю атышывчу дивизия Степной фронтгъа бериле, сонг резервге салына ва адам, техника гюч булан толумлашдырыла. Янгы гелгенлени арасында Пахурдин Мантаев де бола. Ол тезликдеги курсланы битип гелгенге гёре, пулемёт взводну командири этип де белгилей.
1943-нчю йылны октябр-ноябр айларында дивизия Зыбкое – Приутовка деген ерлени къорувда дав эте, сонг 20-нчы ноябрден 10-нчу декабр болгъанча Александрия ва Знаменки шагьарланы алагъанда яхшы къоччакълыкъ гёрсете. Шо давларда Пахурдин Мантаевни взводу сынав топлай.
1944-нчю йыл 214-нчю дивизия Украинаны Великая Мечетня, Ананьев шагьарларын душмандан азат эте, немис асгерлени къува туруп, Польшаны топурагъына гире.
Дивизия 1945-нчи йылны башында Сандомирск-Силезск операцияда ортакъчылыкъ эте. Шо гюнлени гьакъындагъы гьаракаты дивизияны, Пахурдин Мантаев бар 780-нчи атышывчу полкну дав китабында толу кюйде язылгъан.
12-нчи январда 780-нчи полк, бир танк рота ва сапёр батальон булан артиллерия атышывдан сонг Каргув-Жерники юртланы боюна чапгъын эте. Немислени мекенли къамавун йырып, бир гюнню ичинде полк 15 чакъырымгъа ерли алгъа йылыша ва Каргув, Буды, Посада, Служув юртланы немислерден азат эте. Полк къачагъан немис асгерни къува туруп, артындагъы гюн Шипец деген уллу юртну янына етише. Эки сутканы ичинде юрюлген давларда полкдан 3 офицер, 35 солдат оьле ва 4 офицер, 174 солдат яралана. Немислер буса шо давларда 360 адамын тас эте.
14-нчю январда полкгъа «Рыбница-Мокра» деген чапгъын этмек ва Нида сувну оьтмек деген янгы буйрукъ тапшурула. Гечеден берли оьзенни ариги янына чыкъмакъ учун гёрген гьаракат пуч болмай. Пахурдин оьзюню бёлюгюне сувдан чыкъмакъ учун агъачлардан сал эте. Немислер ракеталар булан атышып, сувну уьстюн ярыкъ эте ва сувдан чыгъагъанлагъа бары да гючюн салып атыша. Эртен сегизге ярымда Пахурдинни взводу биринчилей болуп сувну ариги янына чыгъа ва душман булан атышывун давам эте. Пахурдинни взводу чыгъывунда 4 пулемётдан атышагъан 25-ден де артыкъ немисни оьлтюре ва сувдан чыгъагъан совет асгерге кёмек эте. Сувдан оьтген полк шоссагьат давгъа къуршала, Пахурдин буса оьзюню пулемёт взводуна тапшурувлар бере. Полк немислени къамавун буза ва Сабовица, Скронив, Мокра юртланы немислерден тазалай. Шо давларда Пахурдинге яра тие, ону тезликде госпитальгъа етишдире.
Эсгерилген давда гёрсетген къоччакълыгъы учун 214-нчю дивизияны 780-нчи полкуну 1-нчи ротасыны пулемёт взводуну командири младший лейтенант Мантаев Пахурдин Къызыл Юлдуз орденге гёрсетиле. Ол госпитальдан гелгенде шо орденни къоччакъ уланны тёшюне дивизияны командири генерал-майор Григорий Жуков оьзю тагъа. Шо давларда гёрсетген къоччакълыгъы учун дивизиягъа Богдан Хмельницкийни II даражалы ордени бериле.
Ондан сонг дивизия Польшаны Лаубань шагьарына бакъдырыла. Шо шагьар къала къайдада къурулгъаны саялы, ону немислеге ва совет асгерлеге стратегия маънасы болгъан. Гитлер шо шагьарны сакълайгъан уьюрлерине артгъа тартылмай, шонда оьлюп буса да сакъламакъны буюргъан. Шагьарны алмагъа 54-нчю, 55-нчи ва 56-нчы танк, 254 ва 214-нчю атышывчу дивизиялагъа тапшурула. Шагьарны ичинде онгайлы ерлешген немислени танк бригадалары бизин танклагъа гюч эте. Олар ёл салмаса, атышывчу дивизиялар да алгъа барып болмай. Эки жуманы ичинде шо шагьар да алына ва дивизия Берлинге бакъдырыла.
Пахурдин госпитальдан чыгъагъангъа дав бите ва ол да 1946-нчы йылда уьюне къайта. Ол орденден къайры, «За оборону Кавказа», «За Победу над Германией» деген медаллар булан да савгъатлангъан.
Асгерден къайтгъанда Пахурдин Ботаюртда парторг болуп ишлей. Шолай да ол парторг, юрт Советни председатели болуп Гьажимажагьатюртда, Яхсайда, Эндирейде де ишлеген.
1950–1960-нчы йылларда Пахурдин Мантаев Туршунайда юрт Советни председатели болуп да ишлеген. Ол 1960-нчы йылда, оьзюне 61 йыл болагъанда гечинген.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
Суратларда: 214-нчю дивизияны 780-нчи полкуну 1-нчи ротасыны пулемёт взводуну командири, младший лейтенант Пахурдин Мантаев, 1943-1945-нчи йыллар; савгъатлав кагъызы.
