Аз санавлу халкъ сёйлейген тиллени гележеги кёплени къыйнайгъан вакътиде, озокъда, къумукъ халкъны да тилини гележегини гьакъында артдагъы вакътилерде тувулунагъан гьаллар ойлашмагъа борчлу эте. Тек бизин тилни тамурлары да теренде, буссагьатгъы заманда ону гереклиги де онча осал болуп битмеген деп эсиме геле. Неге тюгюл, къумукъ тилни башгъа дагъыстан тиллерини арасында инг маъналы бир башгъалыгъы бар, о да – биз, къумукълар, уллу тюрк терекни бир бутагъыбыз.

Шолай болса да, мактапда ана тилден дарс беривде бир-бир кемчиликлеге де ёл бериле. Ана тиллени халкъара гюнюню алдында Хасавюрт районну Кёстек юртунда чалышагъан сынавлу муаллим Супуяханым БИЙБОЛАТОВА булан шо гьакъда этилген лакъырлашыв агьамиятлы болуп чыгъажагъына инанабыз.

– Супуяханым Гьасановна, лакъырыбызны кантдан башламагъа сюймей эдим. Тек сизге берилеген биринчи соравум шулай болажакъ. Буссагьатгъы вакътиде мактапда ана тилден дарс береген муаллимлер оьзлени ишинде не йимик къыйынлыкъланы гьис эте?

– Кантны мен де яны тюгюлмен. Тек бугюн биз, ана тилни муаллимлери, не йимик четимлик­лени гьис этегенни айтып башласам, методика якъдан оьр класлар учун бир кюйде сама дарс беривде ёл гёрсетив алатлар ёкълугъу ишибизде шайлы пуршавлукъ эте. Шо масъаланы чечмеге де биз кёпден уьйренгенбиз. ­Оьзюбюз болагъан кюйде, бир-бирев булан гьакълашып дарсларыбызны къужурлу болагъан кюйде этме къасткъылабыз.

– Муаллимлени къолунда бирдокъда гёрсетив-аян алатлар, сонг да методика ёл ёкъ тюгюлдюр чю?!

– Гертиси, методика якъдан ёл гёрсетив китаплар кёп йыллар алъякъда чыкъгъан. Мени къолумда Юсуп Жанмавовну «Къумукъ тил» (фонетика, орфоэпия ва графика) деген къыйматлы китабы бар. Шо китап 1968-нчи йылда чыгъарылгъан. Мунда бизге янгыз гьалиги кириллица булан тюгюл, латин, арап алфавит булан берилген «Яллагъан чубулдурукъ» деген шиъру бар. Юсуп Жанмавов шо шиъруну гьар сёзюню уьстюнде ишлеп, биз сёзлерде этеген хаталаны, сёз нечик болма герекни гьакъында мисалланы гёрсете. Сонг да, мени къолумда Жангиши Хангишиевни «Къумукъ тил» деген морфологияны гечегенде къоллама болагъан тенгсиз уьлгюсю бар. Шо да 1995-нчи йылда басмадан чыкъгъан. Нюраммат Оьл­месовну «Къумукъ тилни методикасы» бар. Бу китап да 2000-нчи йылда чыгъып, бизге етишди. Эсгерилген методика ёл гёрсетивлерде тилни яшлагъа сюйдюрме уьйретеген къайдалар, дарсны теренлигин артдырма болагъан хыйлы ёллар нечакъы да арив исбат этилген. Уьстевюне, бу китапда фонетика, морфология ва синтаксис бёлюклер берилип, кёп англатывлар дарсны юрютме уллу кёмек эте.

Амма бу китапланы чыкъгъан йылларын мен гьабас эсгермегенмен. Мен айтмагъа сюеген зат: бу китаплар мени йимик уллуланы къолларында болса да, яш муаллимлерде ёкъ. Шо саялы да «Къумукъ муаллимлер» деген ватсапдагъы гюпде яш муаллимлени гьар гюн нече-нече ахтарагъан соравлары бола, оланы иш ёлдашларына берип сама жавап алма сюелер. Бир гезик муаллимлени бирлери та­была, бирдагъы гезиклерде бир­дагъылары кёмекге ете.

– Сиз айтагъангъа гёре, байлавлукъну гьалиги къуралларындан да муаллимлер пайдалана. Бютюндюнья Интернет торуну муаллимлеге пайдасы тиймейми дагъы?

– Интернетдеги «Къумукъ тил ва адабият» гюпге де арив онгарылгъан дарслар салына бола. Баракалла оланы тизегенлеге де, Интернетге салагъанлагъа да.

Кемчилик бир затда: Интернетге бары да муаллимлер бир йимик гирип турмай, мени къолума тюшген китапча йимик китапчалар да бары да муаллимлеге етишип турмай.

– Биз билеген кюйде, сиз орта ва оьр класларда ишлейген ана тилни муаллимлери учун тематика планланы да чыгъарып, бек пайдалы ва асувлу иш этдигиз.

–Муаллимлеге бир кюйде сама кёмек болсун деп, мен къумукъ тилден ва адабиятдан, дагъыстан адабиятдан 5-11 класлагъа, гьар теманы орус тилге де гёчюрюп, «Къумукъ тилден ва адабиятдан 5-11 класлар учун тематика планлар» чыгъардым. Огъар рецензияны филология илмуланы кандидаты Мадина Минатуллаева язды ва савлай Дагъыстанны муаллимлерине яймакъны къастын да этди. «Абусупиян» деген басмахана бу ишимни печат да этди. Гертиси, бу китап дагъы да нече керен де чыгъып тура. Рашит Гьарунов ону гьатта Мычыгъыш ва Темиркъазыкъ-Осетиягъа етишегенини гьайын да этди. Шо планлар булан кёплер ишлеп де тура.

Неге тюгюл, Тахо-Години атындагъы институту инг янгы чыгъаргъан 2013-нчю йылгъы 5-11 класлар учун «Къумукъ ва да­гъыстан адабиятдан программасы» адабият дарслагъа 5-9 класлагъа эки сагьат гёрсете. Гьакъыкъатда буса школада бир сагьат бере. Эгер институтлар чыгъаргъан программалагъа гёре сагьатлар бермей буса, мактапдагъы муаллим нечик дарс берме бола? Къайсы теманы алма, къайсын къойма герек? Шулай четимликлер нечакъы да бар.

Бугюн дарс береген муаллимлерден ишигизни программаларын къуругъуз деп талап эте. Къумукъ адабиятдан Тахо-Години атындагъы институт къургъан шолай программалар бар. Олар – 5-9 класлагъа. 10-11 класлагъа буса – ёкъ. Къумукъ тилден олай онгарылгъан программалар да ёкъ, 1993-нчю йылда чыкъгъан программалардан къайры. Муаллимлени де булай бары да ишлени этип болагъанлары аз.

– Супуяханым Гьасановна, сиз оьрде салагъан гьалиге жавапсыз соравну бирдагъы да арагъа чыгъарайым. Мактапда муаллим нечик дарс берме герек? Ана тиллени айланасында тувулунгъан гьалны тюзлемек учун, сиз гьисап этеген кюйде, артгъа салмай не йимик чараланы яшавгъа чыгъармагъа тюше?

– Башлап болдурулма герек зат – тилден ва адабиятдан гьар школагъа бары да яшлагъа етишеген кюйде охув китаплар, янгы программалар, гьакъы­къатда берилеген сагьатлагъа гёре, гьар дарсгъа онгарылгъан методика ёл гёрсетив пособиелер де чы­гъарылмагъа тюше. Неге тюгюл, янгыз айрыча гьар клас учун белгиленген методика алатгъа тиеген зат болмас. Шо саялы оланы уьстюнде юрюлеген ишни бираз чалтлашдырма да, сан яныны гьакъында ойлашмагъа да герек. Мекенли тизилген, гьалиги заманны талапларына гёре къурулгъан методика пособиелер гьар темагъа гёре къурулуп, муаллимни къолунда болмагъа да герекли.

Бу уьстденсув этилип къалар йимик масъала тюгюл. Муну ­уьстюнде янгыз методика ­ягъын ойлап, муаллимлеге кёмек ­кита­п­­лар чыкъмаса бир де болмай. Шону гьакъында айтгъанда, мен Рашит Гьаруновну редакторлугъу булан чы­гъып тургъан «Бизин тил» деген журналны гьакъында айтма сюемен. Бу журналда Абусупиян Акаевни тил масъаласыны айланасындагъы асарларындан башлап, Зай­­налабит Батырмурзаевни, Аб­дулгьаким Гьажиевни, Салав Алиевни, Агъарагьим Солтанмуратовну, Магьаммат-Гьанипа Акаевни, Ругьаният Мусаеваны ва оьзге кёп белгили алимлерибизни, олай да мактапларда бугюн дарс берип турагъан муаллимлерибизни макъалалары, дарс берив къайдалары чыгъып турду. Мени де шонда макъалаларымдан къайры, «Тематика планларым» чыгъа турду. Журнал теп-тегин гьар районгъа йиберилип, школалагъа уьлешине эди. Шолай уллу хазнаны да тюз къоллап, ону оьлтюрмейли яшатма муаллимлер оьзлер де къаст этмедилер. Ахырда ону чыгъагъаны токъталды.

Инг башлап пачалыкъны янындан якълав болмаса, муаллимни абурун гётермесе, бирев де, бир зат да этип болмай. Бу сёзлени гертилигин исбатламакъ учун, шулай мисаллар гелтирме сюемен. Мени алдымда охуп чыкъгъан Альфия Амирова олимпиадада биринчи ерни де алып, Дагъыстан пачалыкъ университетине тюшдю. Онда охуйгъан йылларында «Ёлдаш» газетде ону башгъа студентлер де булан макътайгъан макъалалар да чыкъды. Ол оьр охув ожакъны бек яхшы охуп битди. Школагъа гелип бир йыл ишледи. Янгы къурулгъан агьлюге муаллимни алапасы азлыкъ этеген саялы, ол базаргъа чыкъды. Школа шолай гьазирленген муаллимни тас этди.

Яш муаллимлер шолай школагъа геле, бираз заман ишлеген сонг, Москвагъа, Тюменге къазанма гетелер. Бу янгыз ана тиллени муаллимлерини авруву тюгюл. Башлап пачалыкъ муаллимни къыйын загьматына тюз багьа бермеге герек. Бу масъаланы гётерип, мени «Ёлдаш», «Учитель Дагестана» газетлерде алда да макъалаларым чыкъгъан. Тек бир тюрлю пайдалы натижалар болмады. Юрт муаллимлер, озокъда, шагьар муаллимлени кёплери де, оьз ишин лап оьр даражада этме къаст этелер. Бир къолдагъы беш бармакъ да тенг тюгюл, биревню ишини бир ягъы – макътавлу, бирдагъысыны башгъа якъдан чеберлиги бар. Муаллимлер де ана тилде таза сёйлейген, тилин тас этмежек наслуну тарбиялама белсенгенлер. Яш наслуну ана тилге муштарын, янашагъан кююн яхшы этмек учун, ана тилден пачалыкъ экзамен сама береген кюйню этсе, яшлар да, ата-аналар да оьз тилине этеген сый, абур артар эди.

– Супуяханым Гьасановна, адабият дарслагъа гёрсетилеген сагьатланы санаву кемитилегени де муаллимлеге таъсир этмей къоймайдыр?

– Нечакъы биз тилни сююп, ону яшлагъа етишдирер эдик деген булан да, дарслагъа берилеген сагьатлардан кёп зат гьасил бола. Адабият дарслардан 5-9 класларда кёбюсю школаларда бир сагьат берилген. Янгыз бешинчи класдагъы бир ёммакъны алып къойсакъ да, о 5-6 бетде ерлеше. Яшлар булан янгы таныш болуп турагъан класда шо асарны савлай бир сагьатдан гечмек – бек къыйын иш. Гечебиз, амма асарны уьстюнде айрыча токътап, етдиринки анализ де этип болабыз десем, ялгъан болар.

– Кёп йылланы узагъында сиз бир де арасын бёлмеген кюйде чалышып турагъан Кёстекдеги орта мактапда ана тил ва адабият дарслагъа охув ожакъны ёлбашчылары нечик янаша?

– Кёстек мактапдагъы къумукъ тил ва адабият дарслагъа бизде онг гёзден къарай: бир гезик де ана тил дарсны алып башгъа дарс да этмей, кёбюсю дарсларыбыз алтынчыгъа да теберилмей. Тилге сюювюн бакъдырмакъ учун этилеген чаралар да токъталмагъан кюйде юрюлюп тура.

– Супуяханым Гьасановна, пачалыкъны янындан муаллимни гьаракатына гележекде сама тергев артажагъына, ана тилге бакъгъан якъдагъы янашыв да алышынажакъгъа инанма сюежек эдим. Ана тиллени халкъара гюню булан да къутлай туруп, гьар гюнлюк жанлы гьаракатыгъызда сизге оьрлюклер ёрайман.

– Кёп савбол. Бары да муаллимлени йимик, мени де бек ойлашдырагъан ана тиллени бугюнгю гьалы арадан заман оьтюп буса да алышынажагъына оьзюм де инанып къалмагъа сюемен.

 

Бизин маълумат:

Супуяханым БИЙБОЛАТОВА Къазма юртда тувгъан. Ол юрт школаны битдирип, Хасавюртдагъы З. Батырмурзаевни атындагъы муаллимлер гьазирлейген училищеге охумагъа тюше. Эсгерилген орта хас охув ожакъны тамамлап, муаллимни касбусуна ес бола. Шондан сонг ол Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетини орус-дагъыстан бёлюгюн битдирип, оьр билимлеге де ес бола. Кёстекдеги орта школада ана тил ва адабият дарсланы юрютмеге башлай.

Супуяханым Бийболатова «Дагъыстанны билим беривюню отличниги», «Россияны умуми ва касбу билим берив тармагъыны гьюрметли къуллукъчусу» деген атлагъа лайыкълы болгъан. «Йылны муаллими»  деген къаравда алдынлыкъ алып, ол Россияны Президентини грантын алгъан.

Супуяханым Бийболатова  эл арада, халкъ арада оьзтёрече хаты булангъы бир нече шиъру жыйымы басмадан чыкъгъан  пагьмулу шаир гьисапда да танывлу.