Артдагъы йылларда къумукъ халкъны тарихин ахтарывгъа ва уьйренивге бир къадар тергев артып турагъаны айрыча гьис этиле. Шо масъалагъа артыкъ агьамият береген жагьил адамланы арасындан Элдар Уразаевни атын айрыча эсгермеге тюше. Ону гьаракаты булан милли тарихни, маданиятны, инчесаниятны ахтарывгъа байлавлу иш юрютеген «Анжи-къала» деген жамият бирлешивю къурулуп иш гёрегени де бир нече йыллар бола.

Бизин газетни мухбири ону булан ёлугъуп, эсгерилген бирлешивню сыдырасына къуршалгъанланы гьаракаты булан бугюнлеге ерли яшавгъа чыгъаргъан ва гёз алгъа тутулгъан кёп санавдагъы умпагьатлы сиптелени айланасында лакъырлашыв оьтгерген. Шону барышында тарихни, тилни, маданиятны сакълавну агьамиятлыгъындан къайры да, жагьил адамланы алдында токътагъан масъалалагъа байлавлу да пикру алышдырыв юрюлген. Шогъар гёре газетни охувчуларыны тергевюне берилеген шо лакъырлашыв айрокъда яш наслуну вакиллерине пайдалы болар деп эсибизге геле.

Халкъны тарихине, маданиятына кёп агьамият бериле

– Элдар, сен ёлбашчылыкъ этеген жамият бирлешив къачан иш гёрмеге башлагъан? «Анжи-къала» деп огъар неге къоюлгъан?

– Сиз де билеген кюйде, 2000-нчи йылланы лап башында милли тарихибизге, тилибизге, маданиятыбызгъа бакъгъан якъда берилеген тергев гьатта гьалиги заман булан тенглешдиргенде де шайлы осаллашгъаны айрыча гьис этиле эди. Тувулунгъан шо гьал мени ва оьзюмню айланамдагъыланы да талчыкъдырып турду. Шо себепден башлапгъы вакътилерде бир-бирев булан янгыз къатнамакъ учун тюгюл, къумукъ халкъны тарихине, тилине, маданиятына байлавлу агьамиятлы масъалаланы айланасында пикру алышдырмагъа жыйылып турдукъ. Сонг да, шолай ёлугъувланы чакъда-чакъда оьтгермеге башладыкъ. 2009-нчу йылда жамият бирлешивню къурмагъа тюшедир деген ойгъа гелдик.

Инг башлап бизин бирлешивге беш адам къуршалгъан эди. Шондан берли арадан оьтген сегиз йылны ичинде оланы санаву шайлы артды. Бугюнлерде бирлешивню ишине къуршалгъанларыны арасында илмуну ахтарывну ёлуна тюшюп чалышагъанлар да, къумукъ халкъны гележегине юреги авруйгъан башгъа касбуланы есилери де бар.

Бирлешивге «Анжи-къала» деп ат берилмекни де маънасы ёкъ тюгюл. Биз, бирлешивню алданокъ тасдыкъ этилген иш ёругъуна гёре, къумукъ халкъны яшавуну бары да тармакъларын, тарихи агьамияты булангъы маълуматланы топлап, оьсюп гелеген яш наслуну вакиллерине етишдирмекни, дейгеним, яшёрюмлени ва жагьил адамланы арасында яймакъны гёз алгъа тутуп гьаракатыбызны болдурабыз. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, арасы бёлюнмейген кюйде юрюлеген гьаракатны барышында къумукъ халкъыбызны тарихи эсин уятмакъ бизин бирлешив оьзюню алдына салгъан инг аслу борчлардан санала.

– Шу ерде «Анжи-къалагъа» къуршалгъанлар юрютеген ишлени гьакъында айрыча уьстюнде токътап не айтмагъа боласан?

– Биз оьзюбюзню ишибизни дёрт тюрлю тармакъгъа бёлюп юрютебиз. Шоланы биринчиси, халкъны тарихине, маданиятына, инчесаниятына багъышлангъан макъалаланы гьазир этив гьисаплана. Шолар барысы да газетлени бетлеринде чыгъарыла, Интернетде гьар тюрлю сайтларда ерлешдириле. Шо макъалаланы оьзюню бетлеринде чыгъарып, охувчулагъа етишдирмек учун анадаш «Ёлдаш» газетибиз бизге айрыча имканлыкълар берегенин де шу ерде разилик булан эсгермеге сюемен. Шоланы экинчиси де – китаплар чыгъарыв. Шо гьакъда айта туруп, къумукъ халкъны тарихине теренинден, ону талигьин ачыкълашдырмакъны къастын болдурагъаныбызны эсгермекни дурус гёремен. Дейгеним, бизин бирлешивню сиптечилиги булан чыгъарылгъан китапларда Акъсакъ Темирни елевчюлюк гьаракаты юрюлген, олай да Солтанмут яшагъан заманлардан тутуп, бизин девюрге етгинчеге къумукъланы тарихин, олай да халкъыбызны арасындан чыкъгъан белгили жамият-политика чалышывчуланы гьаракаты къуршала деп айтмагъа бажарыла. Шоланы арасында «Выдающие воины Кумыкии», «Битвы наших отцов», «Алан-Хазар», «Кумыкская спортивная энциклопедия», «Агьмат Жюнгютейли», «Шамхальство Тарковское и вассальные территории. XV-XVI в.в. » деген йылнаме ва кёп башгъалары да бар. Шо китапланы биз къумукълар жыйылгъан гьар тюрлю агьвалатлагъа алып барабыз. Шону булан бирге китап­лар чыгъарывда къошум этмеге бола­гъанлар булан да иш юрютебиз.

Сонг да, 2015-нчи йылдан берли «Жанлы сёз» деген сиптени оьлчевюнде биз къумукъ юртларда мактапларда билим алагъан яшлар булан ёлугъувлар оьтгеребиз. Шо ёлугъувларда яшёрюмлеге къумукъланы тарихи гьакъда маълуматлар берилегенден къайры да, олар булан халкъны гьалиги гьалы гьакъда да лакъыр этиле.

Шондан къайры да, биз гьар айда бир керен тарихин ахтармакъ муратда къумукъ юртланы бирисине барабыз. Юртларда яяв юрюп, ону гезеп, къумукълагъа гьалиге ерли белгисиз къалып турагъан маданият-тарихи эсделиклени гьакъындагъы маълуматланы халкъгъа етишдирмек учун шоланы табып ахтарабыз. Маданият-тарихи эсделиклени буссагьатгъы гьалы гьакъда тийишли къурумлагъа язып, маълуматланы етишдиребиз. Шолайлыкъда, къумукъ юртларда яшайгъан жагьил адамлар биз юрютеген гьаракатгъа къуршала. Бир де къопдурувсуз айтгъанда, бугюнлерде бизин сиптелени якълайгъанлар гьар къайсы юртда да бар.

– Элдар, оьрде эсгерилип гетген пайдалы ишлени юрютмек учун оьзге жамият ва гьакимлик къурумлар булан да байлавлукъ юрютмеге тюшедир. Шо якъдан иш нечик салынгъан?

– «Анжи-къала» деген бирлешивню ишинде жагьлы кюйде ортакъчылыкъ этегенлерден къайры да, бизин сиптелени яшавгъа чыгъарывда аслу гьалда «Уллу Къазаныш» деген жамият къурумну ортакъчылары да къуршала. Юртлагъа гелгенде де ерли ва район муниципал оьлчевдеги гьакимлик къурумланы жаваплы къуллукъчуларыны янындан да биз гьар заман якълав табабыз.

– Сен оьрде айтып гетген тарихни, тилни, маданиятны сакълавну гьа­къында лакъыр юрютегенде, миллетни менлигин къорувну масъаласы биринчи ерге чыгъып къала. Берилеген гезикли соравум да шону булан байлавлу. Къумукъ халкъны буссагьатгъы гьалы сенде не йимик ойланы тувдура? Милли тилни, маданиятны гележегин сен нечик гёресен?

– Буссагьатгъы вакътиде гьар къайсы жамиятны яшавунда да шагьарланы таъсири артып тура. Шо гьал бизин республикада гьис этиле: шагьарлагъа гёчюп гелегенлени санаву арта. Шо гьал айрокъда къумукълагъа яман якъдан таъсир эте. Бугюнюбюзню алып къарасакъ, шагьарлар чы нечик де, таза къумукъ юрт да къалмагъан деп айтмагъа ярай.

Гьар миллетни де тили, маданияты сакълансын учун, о адатларын, къылыкъларын юрютсюн учун, ону оьзюню ери, топурагъы болмагъа герек. Белгили экени йимик, тил болмаса, миллет болмайгъаны ачыкъ. Миллет яшасын учун, юрт ва шагьар мактапларда ана тилден ва милли адабиятдан дарсланы юрютювге тергевню артдырмагъа, камиллешдирмеге тюше. Шолайлыкъда, ана тилинде сёйлейгенлени санаву артмагъа тарыкъ. Шо заман милли маданиятны ва инчесаниятны оьсювюне къошум шартлар яратылажакъ. Буссагьатгъы вакътиде буса бир-бир мактапланы ёлбашчылары, гьатта ата-аналар да ана тилин сакъламагъа къаст этмей. Яшлары орусча сёйлемекни якълай. Юртларда да шолай гьал тувулунгъан деп айтсам, къопдурув тюгюл. Гьалиги гьаллагъа къарагъанда, мен гьисап этеген кюйде, милли тиллени гьалын шулай къоймагъа ярамай. Неге тюгюл, тилни оьсювю милли маданиятны ва инчесаниятны алгъа абат алывуна туврадан-тувра таъсир эте.

Жагьиллер булан байлавлу масъалалар

– Сен гьисап этеген кюйде, бугюн къумукъ яшёрюмлер, жагьиллер учун лап да авур ва тез заманны ичинде чечмеге герек не йимик масъалалар бар?

– Гьалиги девюрде жагьил адамланы кёбюсю билим алывда да, касбусуна гёре иш танглавда да четимликлеге ёлукъмай къалмай. Гертилей де, артдагъы йылларда жагьил адамланы бизин республикадан тышгъа гетегени айрыча гьис этиле. Бир-бир къумукъ юртлар бошап да бара. Озокъда, оланы къолундан тутуп токътатмагъа бирев де болмай. Сонг да, оланы не учун гетегени яшыртгъын сыр тюгюл. Жагьил адамланы четим гьалдан чыгъармакъ учун инг алда иш ерлер онгармагъа гереклиги англашыла. Мен ойлашагъан кюйде, шондан да алда яш наслуну тарбиялавну масъаласы салынмагъа тюше.

– Балики, жагьил адамланы патриот ругьда тарбиялавгъа артыкъ агьамият бермеге, шо ишни де оьтген девюрлени сынавундан уьлгю алып, шону булан бирге янгы асувлу къайдаланы ахтармагъа ва тангламагъа тюшедир.

– Озокъда, патриотлукъ гьислени яшлагъа лап гиччиден тутуп олагъа берилеген тарбия булан сингдирмеге тюше. Шо муратда гёрюлеген чараланы гёземеликге тюгюл, гьакъ юрекден къабул этип юрютмеге тарыкъдыр. Сонг да, яшланы патриот ругьда тарбиялав агьлюден баш алмагъа герек. Яш нас­луну патриот гьислерин тарбиялавну янгы къайдаларын тапгъынча, гьали болгъунча, совет девюрде къолланып тургъан бир-бир асувлу къайдаларын пайдаландырып турса да, хайыры тиймей къалмас деп эсиме геле. Нечик алай да, олагъа оьз ватаныны азатлыгъын якълап жанларын къурбан этгенлени, бизин девюрде де къоччакълыкъ гёрсетген игитлени, олай да элине, халкъына гьайлы янашып ­оьмюр сюрген пачалыкъ чалышывчуланы гьаракатын да уьлгю этип гёрсетмеге тарыкъ. Ватанны сюювню, халкъына берилгенликни гьар тюрлю тармакъларда гьалал, намуслу чалыша туруп, дейгеним, яхшы охуп, тизив касбучу болуп да исбатламагъа болагъанлыкъны да яшлагъа тюшюндюрсе яхшы. Шону булан бирге, оьз халкъына абур этив, ону гёрмекли вакиллери булан оьктем болувну гьислерин уятыв булан бирче, яшёрюмлени арасында миллетчиликге де ёл берилмеге ярамай.

– Англашыла. Элдар, ораву гелгенде, оьз халкъыны вакиллерине абур этив булан байлавлу шулай бир сорав берейим. Халкъ арада, эл арада айтылагъан кюйде, къумукълар бир-бирин тутмай, къуллукъ этмей, бир-бирине чатакъ салып юрюй деген ёрукъдагъы пикрулар кёп айтыла. Шо пикру булан сен рази боламысан?

– Бир-бирин тутмайгъанлыкъ янгыз къумукълагъа хас хасият деген пикру булан толу кюйде рази болуп къалмагъа болмайман. Неге тюгюл, шолай гьалгъа башгъа миллетлени арасында да раслашмагъа бажарыла. Бизин къумукъ халкъ артыкъ саламат къылыкълы эке­нге гёре, бир-бирин тутмай деп айтыла буса да ярай. Тийишли ерде бир-бирин тутмайгъан, бирикмейген миллетден миллет болмай. Мен гьисап этеген кюйде де, биз шолай азманлардан тюгюлбюз.

– Лакъырлашывубузну тамамлай туруп, къумукъ халкъгъа, анадаш «Ёлдаш» газетге не ёрамагъа сюесен?

– Къумукъ халкъыма асил къылыкъларын азмагъа къоймай, наслудан-нас­лугъа оьзденликге айтыла гелмекни ёрайман. Гьар кимге де парахатлыкъда, савлукъ булан яшамагъа насип болсун. Къумукъ ожакъланы берекети-девлети артсын. Бирдагъы бир ёравум: къумукълар, халкъыбызны тарихин билмейгенлерден болмайыкъ.

Дагъы да, оьтген юз йылны боюнда бютюн къумукъ халкъыбызны насигьатчысы, сырдашы гьисапланагъан «Ёлдаш » газетибизни юбилейи булан къутлай туруп, ону бары да къуллукъчуларына гележекде ишлери бирден-бир тюзелип гетсин деп алгъыш этмеге ва яхшы савлукъ, яратывчулукъ уьстюнлюклер ёрайман.

Гертисинайтгъанда, газетни 100 йыллыгъы янгыз о оьтген ёл болуп къалмай, шо 100 йылны боюндагъы тарихни де къуршай. Шону гьисапгъа алып, йылдан-йылгъа топланып, Магьачкъаладагъы милли китапханада сакъланагъан чакъы «Ёлдашланы» гележекде электрон къайдагъа гёчюрювню масъаласын арагъа чыгъармагъа сюемен. Шолай этилсе, «Ёлдашны» бетлеринде топлангъан чакъы маълумат тас болмайгъан кюйде гележек наслулагъа етишежек эди.

– Элдар, мен де сагъа гележекде кёп-кёп яхшылыкълар, оьз халкъынгны пайдасына юрюлеген гьаракатынгда уьстюнлюклер ёрайман. Лакъырлашыв учун да баракалла.

– Сиз де савболугъуз.

СУРАТДА: Э. УРАЗАЕВ.

Бизин маълумат:

Элдар Эдуардович Уразаев Магьачкъала шагьарда 1985-нчи йылда тувгъан. 2007-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ университетни юристлер гьазирлейген факультетин тамамлагъан. Эсгерилген оьр охув ожакъда 2010-нчу йылда аспирантураны да битдирген. Буссагьатгъы вакътиде оьзбашына чалышагъан юрист гьисапда ишлеп тура.

«Анжи-къала» деген жамият бирлешивюню ёлбашчысы да дюр.