Бугюнлерде дюньяны гьар еринде яшайгъан тюрк миллетлени халкъ музыка алатлары Тюркиядагъы Османие шагьарда этиле ва сеси яйыла. Оланы гьазирлейген уста, пагьмулу адам Гьюсейн Аскер бей булан газетибизни охувчулары учун баянлыкъ алдыкъ ва шону тергевюгюзге беребиз.
–Гьюсейн Аскер бей, инг башлап сизин газетибизни охувчуларына таныш этме тийишли гёремен. Бираз оьзюгюзню гьакъыгъызда айтсагъыз сюер эдим?
–Бир башлап, магъа булай бир имканлыкъ бергенигиз учун сизге ва «Ёлдаш» газетге баракалламны билдиремен. Бютюн къумукъ къардашларыма ва Дагъыстанны халкъына гьюрмет ва сююв булан янашагъанымны билдирме сюемен. Мен Тюркияда Османие деген шагьарда яшайман. Османие шагьар Тюркияны къыбла боюнда Акъ денгизге ювукъдагъы Чукурова деген ерни гюнтувуш янында ерлешген. Оьзюм буса алда лицейде тарих дарсдан муаллим болуп чалышгъанман. Гьали пенсиядаман. Башлапгъы ва орта билим алгъан сонг Истанбул университетни адабият факультетин битдиргенмен. Ондан сонг отуз йылгъа ювукъ муаллим болуп ишлегенмен. Гьали буса гиччи устаханам бар. Онда оьзюм билеген тюрк дюньяны халкъларыны музыка алатларын гьазирлемеге чалышаман.
–Оьзюгюз де эсгерген кюйде, сиз янгыз тюркиялы тюрклерини музыка алатларындан къайры да, бютюн тюрк дюньяны халкъларыны музыка алатларына тергев этесиз, ахтарасыз. Булай тергевюгюз къачан башланды?
–Сиз де айтгъан кюйде, тюрк дюньясыны маданиятыны инг къыйматлы ва агьамиятлы халкъ музыка алатлары мени учун да кёп къыйматлы ва агьамиятлы экенни айтмагъа сюемен. Инг башлап Тюркиядагъы музыка алатлардан багълама ва къабакъ кеманче (музыкалы алатны журалары) этдим. Шо 1980-нчи йылланы башы эди. Бир вакътини узагъында къабакъ кеманче (сув къабакъдан этилеген кеманче) гьазирлеп турдум.
Тюрк дюньясыны халкъ музыка алатларына гьаваслыгъым не заман башланды дей бусагъыз, айтайым: мен эсгергеним йимик, тарихден муаллиммен. Мен адабият факультетни умуми ва азия тюрклени тарихи бёлюгюнде охудум. Шогъар гёре де тюрк тарихини ва халкъланы таныгъан ва бир вакътиде оланы сюеген ва якълайгъанланы бирисимен. Къысгъача, дюнья къаравларым «тюрк» булан байлавлудур. Тюрклени гьар заты мени учун агьамиятлыдыр. Озокъда, макъамлары да, алатлары да.
Интернетни къолламагъа башлагъан сонг кёп тюрлю тюрк халкъланы макъамларын танымагъа, тынгламагъа, узакъдан болса да, музыка алатларыны да таныма имканлыкъ болду. Бир башлап Тюркияда къолланагъан, тек бек арагъа чыкъмагъан азербайжан тюрклени «тар» деген музыка алатын таныдым. 2000-нчи йылда Азербайжангъа барып гелген бир къурдашым, къайтагъанда бир тар гелтирди. Огъар къарап мен де бир тар этдим. 2009-нчу йылда Анкарада Али Узайдын булан (Аллагь рагьмат этсин) таныш болдум. Ол Тюркия республиканы маданият министерлигини тюрк дюнья музыка бирлешивюню кюрчюсюн салгъан эди. Тюрк дюньясыны макъамларына ва музыка алатларына тергев эте эди. Ону кёп санавда тюрк музыка алатлардан жыйылгъан коллекциясы бар эди. Бир-бир тюрк алатланы да янгыртгъан эди. Ону булан бирче бир тайпа тюрк музыка алатланы къалиплерин гьыздыкъ. Тардан сонг гьызылгъан схемалагъа гёре башгъа тюрк музыка алатланы да биринчилей этдим.
–Бугюнлеге ерли къайсы тюрк халкъланы музыка алатларын этгенсиз?
–Бугюнлеге ерли азербайжан, къазах, ногъай, къыргъыз, уйгъур ва къарачай тюрклени халкъ музыка алатларын этгенмен. Оланы атлары: тар, домбыра (эки тюрлюсю), къыл къопуз, къомуз, кочкаржа. Буланы янында тува, гьакас, сагьа, алтай, шор йимик тюрк халкъланы дин ибадатында къолланагъан «Кам давулу» деген алатны да этдим. Булардан къайры да, оьрде де эсгергеним йимик, Тюркияны халкъ музыка алатларындан: къабакъ, кеманче, багълама (тюрлюлерин), гьегит, сипси, жура, эки къыллы, уьч къыллы, деде сазын, огъур сазын этдим.
–Сиз оьзюгюз бу усталыкъгъа кимден, къайдан уьйрендигиз яда бу ишде бир билим алдыгъызмы?
–Музыка алатланы гьазирлевде айрыча алгъан билимим ёкъ. Музыка алатланы гьазирлемек учун охутув Тюркияда янгы башлангъан деп айтмагъа ярай. Бугюнлерде бир нече консерваторияларда музыка алатлар этмеге уьйретеген бёлюклер де бар. Тюркияда адатлы гьалда музыка алатланы этмеге устаханаларда шекирт гьисапда уьйренип гелген. Бу кюйде гьали де давам этиле. Мен де шолай уьйрендим деп айтмагъа ярай. 1980-нчи йылланы башында Османиеде багълама этеген устахана ачылды. Мен де онда бир багълама этдирдим. Ону этегенде арада-ягъада мен де къошула эдим. Бираз билме гьаваслыгъым, тергевюм булан мен де уьйрендим. Ондан сонг да къолума бир эсги ва бузулгъан къабакъ кеманче тюшдю. Башлап ону ярашдырдым. Сонг ону сокъмагъа уьйрендим. Сонгунда кёп санавда кеманчелер этдим. Оланы санаву гьали эсимде де ёкъ.
–Тюркияда тюрклени музыка алатланы согъуп тюркюлени (йыр) йырламагъа бек гьаваслы экенни билемен. Тюрклени инг кёп сюеген ва кёп къоллайгъан музыка алатлары къайсыларыдыр?
–Тюркияда бу соравгъа тындырыкълы бир жавап яда къыймат бермеге тынч тюгюл. Неге десе, инсанланы тергевюн тартагъан ва тынглайгъан макъамлар гьар заман алышына турадыр. Музыка алатлагъа береген тергевю, гьаваслыгъы да гьар кимники тюрлю-тюрлю. Шолай да, инсанлар башлап алмагъа яда тынгламагъа тынч музыка алатланы айыра… Тюркюлени (йырлар), озокъда, сюелер. Тюрк болгъан тюркю сюер. Шолайлыкъда, инг де кёп яйылгъан халкъ йырларын йырлай туруп согъулагъан халкъ музыка алат багъламадыр. Багълама лап кёп къыйматлы ва сююмлю алатыбыз деп айтмагъа боламан. Масала, Тюркияны Къара денгиз боюнда кеманча ва тулум кёп яйылгъан. Бизин ёрюклени (тюркменлер) арасында сипси, къабакъ кеманче, уьч телли, гьегит йимик алатлар къоллана.
–Сиз оьзюгюз къайсы музыка алатны сесин кёп сюесиз?
–Мен тюрк музыка алатланы арасындан айрыча бирин айырмайман. Оланы барысыны да сеслерин арив гёремен, къулагъыма нече де арив чалына. Гьарисини оьзюню айры сеси бар. Амма сокъмагъа ва гьазир этмеге башлап уьйренген багълама мени учун биринчи ердедир. Тек, домбыраны да, кочкаржаны да, агъачкъомузну да сеслери де аривдюр. Олар барысы да бизинки…
–Оьзюгюз де эсгерген кюйде, музыка алатлар этеген устаханагъыз бар. Тюркиядагъы яшёрюмлер, жагьиллер тергев этему, бир де шекирт болуп гелип уьйренме сюегенлер бармы?
–Мени бир гиччи устаханам бар. Магъа етише. Озокъда тергев берегенлер бар. Тек бир музыка алат этмек иши къыйын деп гьисап этиле. Бираз сабурлукъ ва тергевлю болмагъа герек. Дагъы да агьамиятлысы, бу ишни сюймеге герек. Устаханам ерлешген ерни де кёплер билмей. Юртубузда да бу алатланы этмеге онгайлы ерим бар. Уьйренме сюегенлер учун онда онгайлы, оьзюм билеген усталыкъгъа башгъаланы да уьйретме сюер эдим. Тек уьйренме сююп гелеген болмады.
–Тюрк дюньясында яда Тюркияда инг пагьмулу музыка алат согъувчуну ва бир вакътиде йырчыны кимни эсгерер эдигиз?
–Бу соравугъузгъа жавап бермеге къыйын. Йыр айтып гьар тюрлю музыка алатларын согъагъан кёп санавда усталарыбыз бар. Буланы айырмагъа къыйын. Сонг да, гьар кимни оьзюню сюеген макъамы ва йыр устасы бардыр. Мен ушатагъанланы, балики, сиз ушатмассыз.
Магъа тюрк дюньяны гьар тюрлю ерлеринден йыр усталары ва бёлюклери булан таныш болмагъа имканлыкълар болду. Бирлери булан гёрюп таныш болдум. Кёплерин Интернет торундан таныдым. Танышма имканлыгъым болду ва бир-бир къыйматлы йыр усталарыны арасындан Тувадан Хуун Хур Ту ансамблни ортакъчылары, Къыбла Азербайжандан Невид Мюсмир, Мажарстандан Мажда Мария, Якъутиядан авуз копуз устасы Юлиана Кривошапкина, Къазахстандан ва Къыргъызстандан танышларым бар. Дюнья тюрк халкъланы тюркюлерин ва йырларын инг яхшы йырлайгъанлардан Тюркия республиканы маданият министерлигини тюрк дюнья музыка бёлюгюн ва къурдашым Буньямин Аксунгурну эсгерме сюемен.
–Тюрк халкъланы музыкалы алатларыны айланасында шагьарыгъызда чыгъагъан газетде бир нече макъала чыгъаргъансыз. Ватандашларыгъыз да тюрк дюньясыны музыка маданияты булан таныш болду. Макъалаларыгъызны арасында къумукъланы агъачкъомузуна багъышлангъан макъала да бар. Агъачкъомуз этмеге къастыгъыз бармы?
–Тюз айтасыз, жумада бир чыгъагъан ерли газетибизде тюрк дюньясыны айланасында макъалалар яздым. Бу макъалаланы бир бёлюгюн гьазирлейгенде дюньяны гьар еринде яшайгъан къардашларыбыз булан Интернетден таба къатнай туруп кёп къыйматлы маълуматлар алдым. Мунда оланы гьарисине айры-айры баракалла билдиремен. Бир вакътини ичинде сизге ва къыйматлы къардашым Магьмут Болатовгъа да баракалламны ва разилигимни билдиремен. Агъачкъомузгъа байлавлу маълуматланы алмагъа экигиз де кёп кёмек этдигиз. Гьали этип турагъан ишлеримни битдирген сонг агъачкъомуз гёз алгъа тутулгъан. Агъачкъомуз учун герекли агъач ва башгъа малланы гьазирлегенмен. Этип боларман деп эсиме геле.
–Бютюн тюрк дюньяны, айрыча алгъанда къумукъланы халкъ музыка алаты, Йырчы Къазакъны къолундан тюшмеген къыйматлы агъачкъомузубузгъа тергев этегенигиз учун сизге баракалла. Этип бажаражагъыгъызгъа да шеклик этмеймен.
Сонг да, Тюркиядагъы тюрклер сизин йимик тюрк халкълагъа тергев этеми? Дагъы да мекенлешдиргенде, къумукълар бар экенин билеми?
–Озокъда… Алда тюрк дюньясы булан иштагьланып, тергев этегенлер кёп тюгюл эди. Кёплер булай бир дюньядан хабарсыз ва сангырав эдилер. Тек о заманлар алышынды. Тюркия тюрклери Тюркиядан тышда кёп уллу тюрк дюньясы барлыгъын биле. Тюрк дюньясыны ичинде, озокъда, къумукъ къардашларыбыз да бар. Айрыча Тюркияда да къумукъ къардашларыбыз яшай. Булар 1860-нчы йыллардан башлап белгили себеплеге гёре Тюркиягъа гёчюп гелгенин билебиз. Бугюн Тюркияны Балыкесир, Бурса, Чанаккале, Чорум, Денизли, Сивас, Токат ва Ёзгат провинцияларында къумукъ къардашларыбыз яшай. Артыкъ мезгиллер къысгъа болду. Энниден сонг да бир-бирибизни дагъы да яхшы таныжакъбыз. Бир гюн арабыздагъы четимликлер де чечилежекге умутум бар.
–Соравларымны къабул этип, ачыкъ жавапларыгъыз учун сизге баракалла билдиремен. Сонг да, бизде Дагъыстандан тышда яшайгъан къумукълагъа айтагъан «Йыракъдагъы къумукълар юреклеге ювукълар» деген къанатлы сёзлер бар. Сиз де ва бютюн тюрк халкълар да – бизин къардашларыбыз, ювукъларыбызсыз. Йыракъдагъы Османиеден «Ёлдаш» газетибизге берген баянлыкъ учун кёп савболугъуз! Бар болугъуз!
