Бизин маълумат:

Филология илмуланы доктору, Да­гъыстан пачалыкъ университетни Да­гъыстан халкъланы адабиятларыны кафедрасыны профессору, адабиятчы Разият Абдуллаевна Агьматованы, минасы Тёбен Къазаныш болса да, 1951-нчи йылда Къарабудагъгент районну Къакъа­шура юртунда тувгъан. Магьачкъаладагъы 13 номерли школада билим алгъан. 1974-нчю йылда Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтну тамамлагъан сонг, Буйнакск шагьарны школаларында ингилис тилден дарс берген. Шондан алда Тёбен Къазаныш школада да ингилис тилден дарслар юрютген. 1975-нчи йылдан башлап 1988-нчи йыллагъа ерли СССР-ни Илму академиясыны илму китапханасында чалышгъан.

1988-нчи йылда «Къумукъ адабиятда поэма жанры» деген темада Тбилиси шагьарда кандидатлыкъ диссертациясын якълагъан. 2004-нчю йылда буса «Гьалиги адабият дагъыс­тан халкъларыны ругь бирлиги» деген темада докторлукъ диссертациясын якълагъан. Разият Агьматова 1988-нчи йылдан башлап Дагъыстан пачалыкъ университетде дарс бере. Ол университетде чалыша туруп, студентлер учун кёп санавда охутув методика пособиелер ва 40-дан артыкъ илму макъалалар онгарып чыгъаргъан. Гьали охувчуланы тергевюне ону булангъы лакъырлашывубузну беребиз.

–Разият Абдуллаевна, инг башлап сизин дагъыстан адабиятны уьстюнде кёп чалышгъаныгъыз белгили. Бугюнлерде ону гьалы нечикдир, дагъыстан адабиятда не йимик янгылыкълар бар?

–Мен ойлашагъан кюйде, бугюнлерде 90-нчы йыллардан сонг бир тюрлю де цензура ёкълугъуну, билим беривге тергев осаллашгъанны себебинден адабиятгъа да тергев аз болгъан. Неге тюгюл де, бугюнню адабиятына шо тармакъдан кёп арекде йимик адамлар къуршалгъанлыгъы да гёрюнмей тюгюл. Бир яш авторну китабында чыкъгъан асарларын охуйгъанда, не маъналы, не арив шиърудур деп ойлашдым. Сонг бу шиъруну чу мен къайда буса да алда охугъанман деп эсиме гелип къалды. Сонг ол Анна Агьматованы шиърусун оьзюнюки этип чыгъаргъанны англадым. Автор оьзю де бирев де охумайдыр шиъруланы, булай да ярай деп ойлашып китапгъа чыгъаргъан йимик. Муна шулай янашыв бугюнгю адабиятны осаллашдыра, ону даражасын тёбен тюшюре.

Тек бютюн савлай дагъыстан адабият булан тенглешдиргенде, къумукъ адабиятда жанланыв бардыр деп ойлашаман. Къумукъ адабиятда янгы жанрлар, темалар, айрокъда тарихге тергев этилегени гёрюне. Шолайлыкъда, бир-бир шаирлер поэзиядан прозагъа гёчеген гезиклер де бола. Мисал учун, Дагъыстанны халкъ шаири Магьаммат Атабаев «Высшая мера» деген китабын чыгъарды. Бу китапны мен башындан ахырына ерли охуп чыкъдым. Ону асарында тарихни, себепсиз гюнагьлап ёкъ этилген адамланы гьакъында язылгъан. Бек къужурлу китап. Ону студентлер булан да дарсларда охуйбуз, анализ этебиз. Китапны бары да асарлары яратывчу гёзден, янгыз шаир язып болагъан гьалда бек къужурлу язылгъан, болгъан ишлени, адамланы башындан гетген гьалланы, оланы ёкъ этив негер гелтиргенни гьакъында айтыла.

Сонг да, къумукъ шаирлерибизни де яхшы гьаракаты, оланы тюрлю-тюрлю жанрлагъа тергев берегени бар. Сонетлер яза. Россияда сонетлеге тергев аз болгъан. Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаев де сонетлер кёп язгъан. Охувчуну тергевюн тарта. Шолай, арабыздан гетгени кёп болмайгъан шаирлерибизни бириси Бадрутдин Магьамматовну яратывчулугъу да бек тергевюмню тарта. Ону асарларында дагъыстан ва ингилис маданият бир-бири булан къатнайгъаны гёрюне. Мисал учун, «Уьлкерден эки юлдуз» деген поэмасында Шекспирни ва Йырчы Къазакъны гьа­къында лакъыр юрюле. Къумукъ адабиятда булай гьаллар дюнья адабиятына чыкъгъанлыгъыбызны гёрсете. Озокъда, гьали энниден сонг да Дагъыстан ва, айрыча алгъанда, къумукъ адабиятны айланасында мекенли ахтарыв ишлер язылажакъ.

–Дагъыстан адабиятда янгы атлар бармы? Оланы асарларына, яратывчулугъуна нечик багьа бересиз?

–Гетген йыл мен журналистика факультетде дарслар юрютеген вакътиде, студентлеге: «Оьзюгюз булан тенгли шаирлени яратывчулугъуна нечик багьа бересиз», – деп сорап къарадым. Сонг оьтгерилген конференцияда олар докладлар этди. Бугюнгю авторлар, мисал учун, 30 йыллыкъ чагъындагъылар, бир тамаша оьзтёрече гьалда йимик деп эсиме геле. Гьалиги яшёрюмлени яда жагьиллени жамияты маънасыз ишлеге къуллукъ эте. Шолай, жамиятда олар бир маъналы теманы табып болмайгъанда йимик гёрюне. Поэзияда оланы алдына салгъан бир мурады ёкъ йимик. Шо саялы, умуми алгъанда, адабиятда арагъа чыкъгъан яда чыгъып болардай авторланы гёрмеймен. Бирдокъда ёкъ деп де айтмайман. Ахтарып, тергев этсе, яхшы язагъан яш авторлар да бар. Тек, Темирболат Бийболатов, Расул Гьамзатов, Бадрутдин Магьамматов йимик терен маъналы асарлар язагъанлары магъа таныш тюгюл. Адабиятда интертекст (ортакъ пикру) деген англав бар. Гьали авторлар шону кёп къоллай. Башгъа авторну асарындан бир гесек, цитата алып оьзюню асарында бере ва оьзюню сёзлери булан узата. Гьалиги язагъанлар инг башлап охувчулар деп айтма ярай. Оланы язгъанларындан къайсы белгили авторланы охуйгъанын, тергев этегенин гёребиз. Оьзлени ойларын, къаравларын чыгъармагъа, гёрсетмеге гьали де оьсмегендей гёрюне. Янгы асруну башы, балики, заман гете туруп, янгы жагьил пагьмулар да чыгъар.

–Сиз студентлер булан ишлейгенде оланы адабиятгъа бакъгъан тергевюн гёресиздир, илму-ахтарыв ишлер юрютеми, ахтарыв ишлеринде къайсы авторлагъа тергев эте?

–Мен журналистлер, артистлер, китапханачылар ва юристлер гьазирлейген факультетлерде ишлеймен. Озокъда, оланы гьариси булан ишлейген башгъа-башгъа программаларым бар. Барысында да мен дагъыстан халкъланы адабиятларыны тарихи курсун беремен. Мени борчум – бары да адабиятланы тарихин англатмакъ. Къайсы халкъны адабиятын англата бусам да, гьар студентге ону миллетини адабияты нечик багьасыз, маъналы ва тарыкълы экенни сингдирме ва бары да халкъланы яратывчулугъу бизин адабият варислигибиз экенни англатма къаст этемен. Театр факультетде де дагъыстан адабиятны классиклерини асарларын йыргъа салабыз. Дарслар бек къужурлу оьте. Китапхана факультетде буса мен студентлеге болгъан чакъы дагъыстан адабиятны, ону тарихини гьакъында кёп маълумат бермеге къаст этемен. Оланы борчу – кёп затны гьакъында билмек. Журналистлени факультетинде де, мисал учун, уьч авторну бирлешдирип, оланы яратывчулугъуну гьакъында, арив ат да салып, гиччирек макъала язмагъа, телеберилиш гьазирлемеге ва Интернетде оьзлени сагьифаларында бир дагъыстанлы авторну гьакъында язып ерлешдирмеге тапшураман. Юристлеге буса эсгиден гелген адат-къылыкъ законланы, оланы тарихини гьакъында англатаман. Оьрде эсгерген «Высшая мера» деген М. Атабаевни китабындагъы асарланы да бу факультетде уьйренебиз. Неге тюгюл, мунда кёп документлер бар. Оланы ахтарабыз.

–Сиз оьзюгюз къайсы шаирлени, язывчуланы яратывчулугъун кёп сюесиз, айрыча тергев бересиз?

–Мен Йырчы Къазакъны яратывчулу­гъун кёп сюемен. Лондонда оьтгерилежек халкъара конференциягъа илму макъала гьазир этип тураман. «Шекспир в национальной литературе мира» деген ингилис тилде язылгъан шо илму макъа­лада Бадрутдин Магьамматовну асары эсгериле. Мен ойлашагъан кюйде, Бадрутдин Магьамматовну яратывчулугъу ахтарылмагъан ва ону англап, чечип болардай даражагъа да гелмегенбиз. Ону яратывчулугъу бир тапшурма йимик. Ол магъа ата юрту Къакъашурада бир бырынгъы беклик къала барны гьакъында хабарлай эди. Оьзю Бадрутдин де шо беклик йимик. Гьали де бирев де ахтарып билип болма­гъан. Ону асарлары шонча да терен, биз ону теренлигине гьали де тюшюнюп битмегенбиз. Шолай да, Магьаммат Атабаевни айрыча эсгерер эдим.

Бу соравгъа толу жавап бермеге къыйын. Тек мен дагъы да Наби Ханмурзаевни яратывчулугъун кёп сюемен. Бизин къумукъ адабиятны четим масъалаларыны бири – кёбюсю гьалда орус тиллеге гёчюрюлмегенлиги. Абусупиян Акаевни асарлары орус тилге гёчюрюлмеген. Адабият асарлар янгыз оьз халкъыны адабият байлыгъы, варислиги болуп къалмайлы, башгъа халкъланы арасында да танылсын, яйылсын учун, орус тилге де гёчюрюлме герек. Абусупиян Акаевни, Магьаммат-Апенди Османовну асарларын да бек ушатаман. Бизин башгъа халкълар, пачалыкълар, дюнья танысын учун, орус тилге, ингилис тилге асарларыбызны гёчюрме герек. Интернетге чыкъма, ону имканлыкъларындан пайдаланма герек. Гьали Интернетге де кёп адам къатнай. Мени оьзюмню башлапгъы илму ишим къумукъ поэманы гьакъында эди. Гьали ону янгыртып, гирмеген авторланы да къошуп, янгыдан чыгъармагъа къастым бар.

–Разият Абдуллаевна, сиз янгыз оьр охув ожакъларда дарс берип къоймайсыз, башгъа тюрлю ишлер булан да машгъул боласыз. Шоланы гьакъында да айтгъаныгъызны сюер эдим?

–Мен юрютеген башгъа ишлерим де адабият булан байлавлу деп айтмагъа ярай. Адабиятны, адатларыбызны ва ингилис тилни билегенлигим магъа шоланы билмейген адамланы тергевюн тартды деп айтмагъа боламан. Бир йыл белгили ашбазланы бир гюбю Испаниягъа этно-гастрономия халкъара фестивалына бара эди. Онда олар янгыз дагъыстан ашланы этип гёрсетип къоймайлы, Дагъыстанны гьа­къында да англатмагъа герек эди. Олар оьзлер булан мени де чакъырды. Олар булан буса Москвагъа баргъанда таныш болгъан эдим. Дагъыстанлылар оьзлени ашларын гёрсетеген вакътиси, кюрзе бюрей. Адамлар аз, мен барып олагъа кёмек этмеге башладым. Къумукъларда кюрзе этеген кюйлени, ашларыбызны гьакъында хабарладым.

Шондан сонг ингилис тилни де билегенимни гьисапгъа алып, башгъа пачалыкълагъа да оьзлер булан гелмекни магъа таклиф этди. Испанияда бары да пачалыкъланы элчилери бар эди. Мен Дагъыстанны гьакъындагъы проектни гьазирлеп, шону къонакълагъа англатдым. Бизин чудуну, гьинкалны, йымырткъа кюрзени этип гёрсетдик. Йымырткъа кюрзени онда бек ушатды. Испаниялылар дагъыстанлыланы ашы татывлу ва таза дедидер. Гертилей де, йымырткъа кюрзени гьар уьйде гьазирлеп боласан. Бу йыл буса Македонияда 30 пачалыкъ ортакъчылыкъ этеген халкъара фестивалы болду. Оларда, спортчуланы йимик, ашбазланы арасында олимпия ярышлары бола. Гьар пачалыкъ усталыгъын гёрсете. Олар биз къабакъ чудуну этеген кюйге бек тамаша болду. Кёп ерлерде къабакъны биширип ашап къойса тюгюл, чуду йимик айры аш этмей. Биз этген ашланы татывуна къарагъан сонг, барысы да Дагъыстангъа гелмеге сюйдю. Бизин табиат байлыкъларыбызны малим этдик. Мунда янгыз ашларыбызны гёрсетип къоймай, туризмни оьсювюне оьз къошумубузну этмеге къаст этдик.

–Сиз гьар тюрлю тармакъларда чалышасыз. Заман нечик табасыз?

– Озокъда, алданокъ ойлашып, гёз алгъа тутуп ишлеримни юрютмеге къарайман. Олтуруп бирев-биревню гьакъында сёз юрютме заманым ёкъ. Бир белгили адам айтгъан сёзлер бар: «Башгъалар бир ишни этмеге ойлашагъан заманда, мен о ишни этемен». Сав оьмюрюмде мен де шолай этемен. Шону эшитгенде мен де шолай этип юрюгенмен деп эсиме геле. Олтуруп кёкден тюшгюнче къарап турмагъа тюшмей. Оюнга, эсинге гелгенде ойлашып турмай, яшавгъа чыгъармагъа герек. Мени оьмюрюм шолай гетип бара. Гьали де гёз алгъа тутгъан ишлерим бар.

–Яшыртгъын тюгюл буса, оланы гьакъында да хабарласагъыз?..

– Мени атам оьзюнден сонг къоюп гетген кёп уллу маълуматлар бар. Шону ишлерин Мурат Аскеровну да кёмеклиги булан китап этип чыгъармагъа сюемен. Экинчилей де, къумукъ поэманы гьакъында китап чыгъармагъа къастым бар. Тюзюн айтсам, инг алда мен илмуну уьстюнде ишлемеге сюемен. Тек ону яшавгъа чыгъар­магъа гьалиги заманда къыйын. Илмуну уьстюнде ишлей туруп, харж къазанмагъа да герек чи. Шо харжны гьайын этмеге тюшегени оьзюм сюеген илму ишлеге мекенли къуршалма да пуршавлукъ эте. Гьали кёбюсю дарс беривчюлер лекция охуй туруп, агьлюсюн сакъламагъа нечик къазанайым деп де ойлашмагъа борчлу. Алимлени, дарс беривчюлени гьали шо гьалгъа салгъан.

–Гьалиги девюрню тиштайпасы, сизин къаравугъузда, нечик болмагъа герек?

–Мени эсиме гелеген кюйде, школалардан башлап телефонну къоллавну, ондан таба къатнавну тюз къайдаларын уьйретеген дарс болмагъа герек. Он йыллардан сонг телефондан къайры бир зат да билмейген адамлар болмагъа бола. Тез арада айрокъда къатынгишилеге телефондан сакъланмагъа герек. Къатынгишилер, аналар телефон булан машгъул болуп, агьлюсюне, яшларына тергев этмейген болгъан. Яшлагъа тарбия бермеге, олар булан сёйлемеге, гьар-бир затгъа уьйретмеге герек. Къатынгиши тюз тарбияланмаса, халкъны гележеги ёкъ.

Тарихге гёз бакъдырсакъ да, 19-нчу асруну ярыкъландырывчулары нени гьайын эте болгъан. Мисал учун, Магьаммат-апенди Османов къатынгишилени охутмакъны, билим бермекни гьайында болгъан. Гележекде де билимли, гьакъыллы наслу къатынгишиден гьасил бола. Телефонда турагъан аналаны яшлары, гележек наслу нечик болажакъ? Шо саялы мен жагьил къызлагъа айтмагъа сюемен, телефонланы къоюп яда огъар заманны асувлу харжлап, башгъа маъналы ишлеге де тергев этмеге герек. Бизин дагъыстанлы къызлар, уланлар гьали де тарбиясын, адатын-къылыгъын тас этмеген. Шоланы гьали де тас этмейген кюйде къаст этмеге герек.

–Дагъы да не йимик насигьатлар берер эдигиз?

–Мен кёп насигьатлар бермеге сюймеймен. Тек бирев-биревден гечмеге герек. Хатиржан болуп, шону юрекде сакълап турмагъа тюшмей. Аллагь оьзю этер деп къоймагъа герек. Мен оьзюм де шолай айтсам, оьзлюгюнден масъалалар чечилип къала. Аллагьны гючюне таянаман.