Илмутдин АБДУЛАГЬАТОВ: «Илму – адамгъа пайда гелтиреген хазна»


   Хыйлы йылланы узагъында Американы Бирлешген Штатларыны Нью-Йорк шагьарындагъы илму-ахтарыв институтларыны бирисинде чалышып тургъан техника илмуланы доктору, профессор Илмутдин Магьамматович Абдулагьатов бизин уьлкеден тышда да белгили алим гьисаплана. Ол бугюнлерде Дагъыстан пачалыкъ университетни кафедрасыны ва Россияны Илмулар академиясыны Да­гъыстан илму центрыны табилигиндеги хас лабораторияны ишине ёлбашчылыкъ эте. Илму тармакъда чалышагъан йылланы ичинде ол 600-ден де кёп макъала, 20-ндан да артыкъ монография язып, шоланы да бизин уьлкеде, олай да тыш пачалыкъларда басмадан чыгъаргъан. Яш алимлени илмуда ала­гъан биринчи абатларына болушлукъ этип, 40-дан да артыкъ илмуланы кандидатын гьазирлеген. Илмуланы докторларыны 6-ву диссертациясын ону ёлбашчылыгъы булан язгъан ва уьстюнлю кюйде якъла­гъан.



Шолайлыкъда, Къаягент районну Гьюсемегент юртунда 1953-нчю йылда тувуп оьсген алим оьзюню атын данггъа чыгъармагъа бажаргъан. Ол Американы Бирлешген Штатларыны Нью-Йорк шагьардагъы Илму академиясыны гьюрметли члени экени де, оьзю илму-ахтарывлар булан байлавлу халкъара проектлеге ёлбашчылыкъ этип гелгени де шону герти кюйде исбатлай. Россияны илмусуну гюнюню алдында ону булан ёлугъуп, газетни редакциясыны бёлюгюню редактору этген лакъырлашыв гьали охувчуланы тергевюне бериле. Шону барышында алимни илму ахтарывда етишген оьрлюклери гёзден гечириле. Озокъда, буссагьатгъы вакътиде ол юрютеген илму ахтарывланы натижаларын яшавгъа гийиривню шартлары гьакъда да айтыла.


– Илмутдин Магьамматович, инг алда сизин касбу байрамыгъыз булан къутлайман. Сиз илмуну ёлунда алгъан башлапгъы абатларыгъыз нечик болду? Шо тармакъны тангламагъа сизге не йимик сабеплер таъсир этди? Балики, билимге, илмугъа бакъгъан якъдагъы шо гьасиретлик агьлюде сизге берилген низам булан тарбиядан баш аладыр…



– Сени къутлавларынгны кёп сююп къабул эте туруп, мен шулай айтмагъа сюемен. Гьар къачан да илму тармакъда юрюлеген ахтарывлар бек агьамиятлы болуп гелген. Эгер де илму ахтарывлар юрюлмей болгъан эди буса, адамланы яшаву бек бузукъ болажакъ эди. Неге тюгюл де, илму ахтарывлар бир башлап адамлагъа пайда гелтирмек учун юрюле. Гьар гюнлюк яшавда, олай да тюрлю-тюрлю тармакъларда къолланагъан техника, къураллар, къол алатлар адамланы савлугъун яхшылашдырмакъ учун пайдаландырылагъан дарманлар – къайсын-бирин айтайым, булар барысы да илму ахтарывланы натижасы болуп токътай. Дейгеним, илму – адамгъа пайда гелтиреген хазна.



Шону гьисапгъа алгъанда, бизин яшавну гележеги, ону сан яны илмуну оьсювю булан байлавлу болуп чыгъа. Озокъда, юрюлеген илму ахтарывлардан бир тюрлю мекенли натижалагъа етишмек учун бир гюн тюгюл, бир йыл тюгюл, кёп ва узакъ заман ишлемеге, кёп четимликлерден оьтмеге тюше. Илмуда ахтарывланы юрютмеге, янгылыкъланы арагъа чыгъармагъа да, озокъда, тынч болмай. Нечик алай да, ахырда да илму ахтарывда къаныгъывлу кюйде юрюлген гьаракат пайда гелтирмей къойма да болмай.


Берилген соравгъа туврадан-тувра жавап бере туруп буса, мен булай деп айтар эдим. Озокъда, агьлюде алгъан тарбиядан, токъташдырылгъан низамдан гьар кимни де гележек яшаву туврадан-тувра гьасил бола. Шо якъдан алгъанда, мени атам Магьаммат юрт школада ана тил ва адабият дарсланы, анам Эдей де башлапгъы класларыны муаллими гьисапда чалышып турагъангъа болмагъа ярай, бизин, оьзлени авлетлерини охувун бир заманда да тергевсюз къоймагъан. Оьз гезигибизде биз де билимни пайдасын англап, охувгъа артыкъ жаваплы янаша эдик.



Тюзю, шо йылларда юрт ерлерде илмугъа агьамият береген де ёкъ эди деп айтмагъа да ярай. Мени атам буса, газетлени ва журналланы бетлеринде малим этилген илмуда арагъа чыкъгъан янгылыкълар булан гьатсыз кюйде иштагьланып, шоланы охуп, таныш болмасакъ, бизин де къоймай эди. Юрт ерде оьрюм яшлар уьй къуллукъну аваралары булан, айтагъаным, бав-бахчагъа, гьайван-малгъа къуллукъгъа белсенип, олай да тюрлю оюнлар ойнап заманыны аслам пайын йибере. Бизин агьлюде буса атам, анам уьй къуллукъланы кютюлгенин ахтаргъанча, билим алывгъа толу кюйде эркинлик берип, бир алдын биз дарслагъа некъадар гьазирлик гёргенибизни сорай эди.





Шолай, мен билим алывгъа гьасирет кююмде торайдым. Ата юртумда 8 класдан сонг, билим алывну узатмагъа имканлыкъ ёкъгъа гёре, мен оьр класланы Къаягентде лап яхшы къыйматлар булан охуп битдирдим. Шондан сонг Дагъыстан пачалыкъ университетни химия факультетин оьр къыйматлагъа тамамлап чыкъдым. Шо саялы магъа аспирантурада билим алывумну узатмагъа таклиф этилди. Шо таклифни де мен, озокъда, кёп сююп къабул этдим. Неге тюгюл, студент йылларымдан тутуп илму ахтарывлагъа юрегим бакъгъангъа, яшырып да не этейим, юртда 3 йылны боюнда школада ишлеп йибермеге сюймей эдим. Шо заманларда буса яш касбучугъа оьр охув ожакъ бакъдыргъан школагъа барып, борчлу кюйде сынав топламагъа тюше эди. Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны табилигиндеги Физика институтунда аспирантурагъа охумагъа тюшген саялы, мен шондан къутулдум.


– Илмуда алынгъан сизин башлапгъы абатларыгъыз нечик болду?



– Савлай уьлкеге танывлу алим, СССР-ни Илмулар академиясыны член-корреспонденти, профессор Гьабибулла Амирхановну ёлбашчылыгъы булан язылгъан диссертациямны якълап, илмуланы кандидаты болдум. Гьабибулла Ибрагьимович, гертиден де, уллу алим эди. Ону ёлбашчылыгъы булан башлапгъы илму ахтарывларым юрюлгенин бугюнлерде де къысматымны савгъатына йимик янашаман.



Бизин уьлкеде янгыртып къурувну девюрю башлангъанда, яш касбучуланы, оланы арасында яш алимлени де ёлбашчы къуллукълагъа белгилевге агьамият бериле эди. Шолай, алимлик ёлумда магъа бирдагъы да насип иржайды. Оьмю­рюм 30 йылдан оьтюп турагъан чагъымда мени лабораторияны ёлбашчысы этип белгиледилер. Муна шо гюн-бугюн оьзюм чалышгъан илму идараларда, айтагъаным, Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрындагъы Физика институтунда да, Дагъыстан пачалыкъ университетинде де не бёлюкню, неде кафедраны заведующи­йини къуллугъунда ишлеп тургъанман.


– Шолай болгъан сонг, сиз Американы Бирлешген Штатларына не саялы чы­гъып гетдигиз дагъы?


– Шу ерде бир башлап юрютеген ахтарывларыма байлавлу мен язгъан макъалалар Совет Союзну девюрюнде тыш уьлкелерде чыгъарылагъан илму журналланы бетлеринде берилип тургъанын айтмакъны тийишли гёремен. Мен юрютеген илму-ахтарывлар тыш уьлкели алимлени иштагьландырып, чакъырылып бир нече керен Американы Бирлешген Штатларына, Индиягъа, Польшагъа, Австралиягъа, Германиягъа, Китайгъа, оьзге тыш пачалыкълагъа барып, илму конференцияларда ортакъчылыкъ этдим. Илму къуллукъчуланы айлыкъ алапалары савлай уьлкени оьлчевюнде бары да тармакъларда йимик лап аз къадарда къалып турагъан шо йылларда оьтгерилеген илму конференцияланы къурумчулары, ёл гьакъны да тёлеп, мен саялы башгъа тарыкълы харжланы да чыгъармакъны оьзлеге борч этип алмай болгъан буса, озокъда, шоланы бирисинде де ортакъчылыкъ этмеге болмай къалажакъ эдим.



1997-нчи йылда да шолай Вашингтон шагьарда юрюлеген гезикли бирдагъы бир илму конференциягъа чакъырылдым. Шонда мен этген докладгъа дюньягъа аты айтылгъан алимлер оьр къыймат бердилер. Конференция тамамланып, уьйге къайтмагъа ёл чыкъма турагъанда, мени булан савболлашагъан алимлени бириси уьягьлюм булан Америкагъа гелип оьзюню лабораториясында ишлемек учун уьч йылгъа чакъырды. Уьйге къайтгъанда, шо йылларда илмуну ахтарывгъа берилеген тергев бизин уьлкеде осаллашгъангъа, олай да алимлени айлыкъ алапалары хыйлы айлар берилмей турагъангъа, мен огъар разилигимни билдирип жавап яздым. Арадан бир нече жума оьтюп, мен США-ны гьукуматыны атындан ишге чакъырыв алдым. Неге тюгюл, мени ишге чакъыргъан США-ны милли институту пачалыкъ янындан акъча маялар гёрсетилеген илму идараланы бириси гьисаплана. Эсгерилген институтда дюнья оьлчевюнде белгили болгъан, гьатта Нобелни атындагъы савгъатгъа лайыкълы алимлер чалышып геле. Олар ашамлыкъ сурсатдан башлап, гьар тюрлю аламлагъа-космосгъа етгинчеге бары да тармакъларда ахтарывлар юрюте. Шолайлыкъда, 1998-нчи йылны январ айыны башында уьягьлюм Гюлназны ва къызым Алисаны алып Коларадо штатыны Булдер шагьарында ерлешген илму идарада ишлемек учун чыгъып гетдим. Шо заман Дагъыстан пачалыкъ политехника университетни ахырынчы курсунда билим алагъан уланым Азиз оьр охув ожакъны тамамлап Америкагъа гелген сонг, ол да мен илму ахтарывлар юрютеген институтгъа ишге къабул этилди.


– Американы Бирлешген Штатларында илму тармакъда не йимик ахтарывлар юрюте эдигиз?



– Америкада сен къайсы тармакъда илму-ахтарывлар юрютмеге къастлы экенинг биревге де авара тюгюл. Алимге шо гьакъда бирев де сорамай, огъар оьзю ишлейген илму идара агьамиятлы гёреген ахтарывларын юрютюп, янгыз шо масъалаланы чечмеге тюше. Шо саялы магъа да оьзюм чалышагъан институтну ишинде аслу тергев берилеген ашамлыкъ, медицина тармакъларда да, айлана якъны къоруп сакълавгъа байлавлу да илму ахтарывлар юрютмеге тюшдю. Космосгъа учугъан ракетлерде къолланагъан ягъарлыкъны, гьатта сувну, ону пусуну илму гёзден ахтарывгъа тергев бердим. Шондан къайры да, сув ва атом электростанцияларда къолланагъан башгъа тюрлю материалланы аслу физика-химия якъдан ахтарывлар юрютюп, шоланы да натижаларын яшавда къолламагъа таклиф этдим. Шону булан бирче, Колорадо университетини профессору гьисапда эсгерилген оьр охув ожакъда лекциялар охуй эдим. Оьзге тыш уьлкелерден гелип, аспирантурада охуй­гъан яш алимлени ахтарывларына илму ёлбашчылыкъ да этип турдум.


– Илмутдин Магьамматович, Америкагъа гёчюп гелгенде, янгы ерде уьйренип битмей, юрекни елеген сагъынч гьислер гьакип йибереген гезиклер де аз болмагъандыр?



– Башлапгъы вакътилерде шо гьис этилмесе де, озокъда, янгы ерде бир-бир четимликлени енгме де тюшдю. Алдан берли де мен ингилис тилде охуп-язып, лакъыр юрютеген адам айтагъанын англамагъа амал эте эдим. Америкагъа гёчюп гелгенде буса, школада, оьр охув ожакъда биз уьйренеген ингилис тилни де, америкада авуз тилни де кёп башгъалыкълары барын билдим. Америкалыланы ингилис авуз тилинде гьаллашып болмай эдим. Америкалылар буса оьзлени тилин билмейгенлер булан иш тутмагъа сюймейлер. Биринчи йылда ерли законланы билмейгенлик де бизге бир тюрлю пуршавлукъланы тувдурду. Сонг да, ювукъ къардашларынгны, къурдашларынгны гёрюп, 
олар булан къатнап болмайгъанынг лап къыйын тие эди. Инг алда, белгиленген башлапгъы 3 йыл битип, мени булан байланагъан дыгъар дагъы да узатыла туруп, арадан 20 йыл оьтген сонг уягьлюмню де алып тувуп оьсген элибизге къайтып гелдик. Неге тюгюл, Америкада орунлашмагъа мен бир заманда да гёз алгъа тутмагъанман.


– Сизин булан бирче яшларыгъыз да Дагъыстангъа къайтып гелгенми?



– Ёкъ, гелмеген. Мени уланым да, къызым да оьзлени агьлюлери ва авлетлери булан бугюнлерде Америкада яшай. Уланым диссертациясын да якълап, алим атгъа ес болгъан. Буссагьатгъы вакътиде ол физика тармакъда юрюлеген илму ахтарывларын узата.


–Тыш уьлкеде ишлеп гелгенигизни гёз алгъа тутуп, сизге бирдагъы бир шулай сорав бермеге сюемен. Билим берив тармакъны гёз алгъа тутуп айтгъанда, Россияны ва США-ны тенглешдиргенде, не йимик башгъалыкълар гьис этиле?



– Эки де уьлкени тенглешдирип айтгъанда, билим берив тармакъда юрюлеген гьаракат бюс-бютюнлей башгъа. Шо тармакъгъа гиреген идаралар бизин уьлкеде оьзлени къуллукъларын тегин кюте. Америкада буса дарсланы тегин юрютеген школалар болса да, мукъаятлы ва терен билим алмагъа иштагьлылагъа аслам акъча маялар тёлемеге тюше. Оьр охув ожакъларда да профессор студентге тегин къошум англавлар бере туруп, бир де оьзюню заманын йибермежек. Бизде берилеген билимлени сан яны да рази къалдырмай. Шону булан Америкада ва оьзге европа тыш пачалыкъларда къолланып гелген билимлени сан янын тергев гесимлерин, къайдаларын, дейгеним, бирикген пачалыкъ экзаменни толу кюйде къабул этмек де дурус тюгюл. Бирикген пачалыкъ экзаменге гьазирлик гёре туруп, мен гьисап этеген кюйде, оьрюм яшлар муратгъа къыйышывлу билимлеге ес болмай.


– Алим гьисапда сиз гьали не йимик илму ахтарывланы кютесиз?



– Оьзюм ёлбашчылыкъ этеген лабораториягъа къуршалгъанлар булан гьалиге ерли белгисиз къалып турагъан янгылыкъланы яшавгъа гийирмеге гьаракат этемен. Шо якъдан алгъанда, буссагьатгъы вакътиде медицина тармакъгъа артыкъ агьамият бериле. Мисал учун айтгъанда, алатланы ва къуралланы уьстюне гьар тюрлю бактерияланы къонувуну алдын алмакъ учун лап юкъгъаракъ къатлав тутувну гесимлери белгилене. Гьар тюрлю оьсюмлюклерден, мисал учун, гюлайландан ягъарлыкъ чыгъарывну имканлыкълары ахтарыла. Сонг да, бизин алимлени гьаракаты булан гюмюшден этилген багьалы алатланы уьстюне кёп йыллар оьтгенде де оланы къаралып къалывуну алдын ала­гъан, къатлав салмагъа болагъан къайдалар яратылгъан. Шолар булан оьзлени ишинде пайдаланмагъа гюбечили алтын усталар да иштагьлана. Шо ахтарывланы аслам пайы гьар тюрлю гёрсетилген грантланы яхшылыгъындан яшавгъа чыгъарыла. Шондан къайры да, Дагъыстан пачалыкъ университетни янында къурулгъан «АСО Нанотех» деген далапчылыкъ идараны гьаракаты да аз буса да къазанмагъа, шону булан юрюлеген илму ахтарывлагъа байлавлу лаборатория сынавланы оьтгермеге, олай да яш алимлени тыш пачалыкълагъа билимлерин камиллешдирмек учун йибермеге шартлар ярата. Сонг да, шо акъча маялар бизин оьр охув ожакъда студентлеге дарслар юрюлеген аудиторияланы ичинде янгыртыв ва ярашдырыв ишлени юрютмек учун да бакъдырыла.


Оьзюмню гьакъымда дагъы да айтгъанда, мен алдын йимик тыш пачалыкъланы айтылгъан оьр охув ожакъларында билим алагъанланы алдында лекциялар охуйман. Оьтгерилеген илму конференцияларда ортакъчылыкъ этемен.


– Илмутдин Магьамматович, оьтгерилеген бир лакъырлашывну барышында сиз илму тармакъда юрютеген гьаракатны бютюнлей къуршамагъа бажарылмайгъаны англашыла. Шуну булан тамамлап къояйыкъ. Ишлеригиз къыс­тав экенге де къарамайлы, мени булан лакъыр этмеге заман тапгъаныгъыз саялы баракалла. Гертилей де яшав булан байлап юрютеген илму чалышывугъузда гележекде де оьрлюклер ёрайман.



– Илму-ахтарыв тармакъгъа этип турагъан саламат къошумума тергев берип, анадаш газетибизни атындан гелген сен де савбол. «Ёлдашгъа» да – яхшы ёл!



Лакъырлашывну язгъан

Насрулла БАЙБОЛАТОВ.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля