Абусупиян АКАМОВ: «Ругь варисликни азман болмагъа къоймайыкъ»


Понедельник, 18.06.2018г. — «ЁЛДАШ».


Белгили себеплеге гёре, совет девюрде кёп асрулар алъякъда арап ва ажам язывларда яратылып, бизин замангъа етишген къумукъланы супулукъ (динге байлавлу) ругь байлыгъы мекенли кюйде ахтарылмай турду. Шондан сонг болгъан алмашынывланы яхшылыгъындан адабиятны шо жанрын оьсдюрювге аслам къошумун этгенлени яратывчулугъуна бакъгъан якъдагъы тергев шайлы артды.


Бугюнлерде бизин белгили алимлерибиз оланы асарларын илму якъдан гёзден гечирип, арагъа чыгъармакъ учун белсенген. Дин адабиятны тарихин ахтарывну тармагъында чалышагъан алимлени арасында Абусупиян Акамовну атын да айрыча айтмагъа тюше. Оьмюр чагъына гёре ол уллу адам болмаса да, илму ахтарывда оьр даражалагъа етишген. Бу йылны башлапгъы гюнлеринде А. Акамов Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тил, адабият ва инчесаният институтуну ёлбашчысыны къуллугъуна белгиленгени шону герти кюйде исбатлай. «Ёлдашны» редакциясыны бёлюгюню редактору ону булан ёлугъуп, илму ахтарывда оьтген ёлу гьакъда этген лакъырлашыв охувчуланы тергевюне бериле.   

 

– Абусупиян, мен бир башлап лакъыр этмеге заман тапгъангъа разилигимни билдире туруп, сени бизин газетни бары да охувчуларыны атындан институтну ёлбашчысы гьисапда оьр къуллукъда иш башлагъанынг булан гьакъ юрекден къутлайман.



– Кёп савбол, Насрулла. Институтну ёлбашчысы этилип белгиленгеним булан оьзюме билдирилген инамлыкъны ва уллу жаваплыкъны да гьис этемен. Илму-ахтарыв тармакъгъа оьзюм этип турагъан саламат къошумгъа тергев берип гелген сагъа да, халкъым булан туврадан-тувра къатнамагъа имканлыкъ берген къумукъланы баш газетине де баракалла. Гележекде газетни бетлеринде бизин институтну ишин аянлашдырывда, баянлашдырывда гьалиден эсе артыкъ тергев берилежек деп умут этемен.  


–Яхшы, илмуну ахтарыв тармакъда тынчлыкъда ёл алынмайгъаны белгили. Илмуну тереги тер булан сугъарыла деп айтылагъаны да негьакъ тюгюл. Шону гёз алгъа тутуп, сен илму ахтарывда оьтген ёлну гьакъында айтып, лакъырыбызны узатсакъ, пайдалы болажакъ деп эсиме геле.



– Герти айтасан, илмуну ёлу бир заманда да тынч болмагъан. Шо ёлгъа тюшгенлени алдына кёп тюрлю четимликлер къаршы бола. Уясында не гёрсе, учгъанда да шону этер дегенлей, илму-ахтарыв ёлгъа тюшмеклигиме инг алда оьзюм агьлюде алгъан тарбия таъсир этгендир деп эсиме геле. Айтагъаным, оьмюр боюнда моллалыкъны юрютюп тургъан, ятгъан ери ярыкъ болсун, анамны атасы Садрутдин дадамдан къалгъан кёп санавда арап ва ажам тиллерде язылгъан китаплар сакълангъан. Шоланы аслам пайы – белгили ярыкъландырывчулар Абусупиян Акаев, Шихаммат-къади басмадан чыгъаргъан китаплар. Сен оьзюнг де билеген кюйде, шо китаплар барысы да дегенлей, адамлар кёбюсю арап тилни билип турмагъангъа гёре, ислам динни юрютюв къайдалары, шариатны шартлары гьакъда англатыв беривге багъышлангъан. Уллатам шо китапланы охуйгъанын гёргенде, арап тилге, айрокъда ажам язывда яратылгъан асарланы ахтарывгъа бакъгъан якъдагъы гьаваслыгъым уянып, йыллар оьтген сайын артмагъа башлагъандыр деп эсиме геле.



90-нчы йылланы лап башында динни юрютювге эркинлик берилип, ата юртумда межит ачылгъанда, анам мени шонда биринчилей элтди. Сонг мен межитге юрюп де турдум. Дин илмудан яхшы англаву бар ата юртлум Кесебий агъай биринчилей мени Къуран охумагъа уьйретди. Ол да дюньядан гёчген, жаны женнетлерде болсун. Сонггъа таба Магьачкъаладан гелип юртда къадиликни юрютюп турагъан Багьавутдинни ягъына беш йыллар юрюп, арап тилге мекенли кюйде тюшюндюм деп айтмагъа боламан. Неге тюгюл де, шондан алда мен Къуран охусам да, охугъанымны маънасын англамай эдим. Арап тилни грамматикасындан магъа башлапгъы билимлени берген шо адам болду.


– Илму ахтарывларынгда супу поэзиягъа айрыча агьамият берилегенни себеплерин сорагъанча айтып да къойдунг. Оьр ожакъда охуйгъан йылларынгда алгъан билимлер де сагъа илму-ахтарывлар башламагъа болушлукъ этмей къоймагъандыр.



– Озокъда, университетде охуйгъан йылларымда да магъа арап тилден алгъан билимлеримни мугькамлашдырмагъа ёл ачылды. Эсгерилген оьр охув ожакъда бизге дарс береген алимлер, ахыраты умпагьатлы болсун, Нюраммат Хайруллаевич Оьлмесовну, Жангиши Магьамматович Хангишиевни таъсиринден илму-ахтарыв тармакъда чалышмагъа мекенли кюйде токъташдым. Студент йылларымда магъа дарс берген адабият илмуну ахтарывгъа лайыкълы къошум этип юрюйген алимлерибиз Абдулкъадир Юсупович Абдуллатипов, олай да Агъарагьим Магьамматович Солтанмуратов насигьатчыларым болуп, бугюнлерде де илму-ахтарыв якъдан илгьам берип турагъанын айрыча айтмагъа сюемен.



Айрыча алып айтсам, Абдулкъадир Юсупович биринчи курсдан башлап магъа Къакъашуралы Абдурагьманны асарлары булангъы къолъязмалы тептерни берип, ажамчадан гьалиги къумукъ тилге гёчюрюп бердим. Сонг Абусупиян Акаевни «Ажам мажмугьасы» деген янгыз къумукъланы тюгюл, оьзге дагъыстан халкъланы да супу асарлары гирген китабын гёчюрдюм. Къакъашуралы Абдурагьманны яратывчулугъуна багъышланып язылгъан биринчи макъаламны «Къарчыгъа» журналда чыгъардым. Шолайлыкъда, аста-аста илмуну ахтарыв ёлуна тюшдюм деп айтмагъа боламан. Студент йылларымда Россияны Гьукуматыны хас стипендиясын алып тургъаным да мени илму-ахтарыв тармакъда чалышажагъымны инамлыгъы да мекенли беклешдирди.


–Оьзюнгню илму ишлерингни гёзден гечирип, къумукъ адабиятны супулукъ жанры бугюнлеге ерли некъадар ахтарылгъаны гьакъда не айтмагъа боласан?



– Алда айтмагъа тюшегенни артда айта бусам да ярай, супулукъ поэзияны уьстюнде ишлеген шаирлерибизни яратывчулугъу тюрк ва бусурман дюнья булан тыгъыс байлавлукъда оьсген. Оланы асарлары тюрк сёз саниятындан баш алагъан бырынгъы адабият тилибизде яратылгъан.



Мен оьзюмню илму ишлеримни гёзден гечирип айтгъанда, къумукъ адабиятда супулукъ чеберлик мердешлерине ва Къакъашуралы Абдурагьманны яратывчулугъуна, сонг да къумукъ дин адабиятны оьсюв ёлларына багъышлагъан кандидатлыкъ ва докторлукъ диссертацияланы якълагъанман. Илму ишлеримде Абусупиян Акаевни, Шихаммат-къадини, эндирейли Ибрагьимни ва орта юз йылларда супу поэзияны уьстюнде ишлегенлени кёплерини яшавуна ва яратывчулугъуна мекенли тергев берилген.



Тек менден алда да къумукъланы дин адабиятын ахтарывда, басмадан чыгъарывда, илму гёзден аянлыкъ-баянлыкъ беривде, озокъда, оьзюн аямай гечеси-гюню булан чалышагъан Гьасан Магьамматрасулович Оразаев этген къошумну гьакъында айтып етишдирмеге де къыйын.


– Абусупиян, сен бугюнлерде ёлбашчылыкъ этеген институтну атындандан да ону къуллукъчулары илмуну къайсы тармакъларында ахтарывлар юрютегени англашылып къала. Шолай буса да, охувчуларыбызгъа институтну ишини гьакъында айрыча айтсанг артыкъ болмажакъ.



– Гьар заманда йимик, гуманитар илмулар, шоланы арасында филология да айрыча гьар халкъны ругь байлыгъы­ны уьстюнде ишлей. Шолай, бизин илму идарада да ругь варисликни азман болмагъа къоймай сакълавгъа байлавлу гьаракат давам этиле. Институтда иш гёреген алты да бёлюгюнде чалышагъан алимлер оьзлени илму ишлеринде дагъыс­тан тиллени, халкъ авуз яратывчулугъуну,   адабиятны, маданиятны ва инчесаниятны айры-айры масъалаларыны уьстюнде токътай.   


– Артдагъы йылланы гёз алгъа тутуп айтгъанда, олар не йимик уьстюнлюклеге етишгени гьакъда айтмагъа бажарыла?



– Бугюнлеге ерли бизин институтда къумукъ, авар, дарги, лезги, табасаран тиллени илму грамматикалары гьазир этилген. Шондан къайры да, Къумукъча-орусча, Орусча-къумукъча, Орусча-аварча, Орусча-даргиче, Орусча-лезгиче, олай да он бешге ювукъ языву ёкъ тиллени де сёзлюклери гьазирленген. Гьатта гьалиге ерли дарги тилни бир диалекти гьисапланып турагъан гюбечилени тилини сёзлюгю де басмадан чыгъып, охувчулагъа етишди. Орусча-къазикъумукъча, Къазикъумукъча-орусча сёзлюклер де бу йылны ахырына басмадан чыгъарылажакъ.


Россияны гуманитар ахтарывларыны фондуну якълаву булан чыгъарылагъан дагъыстан халкъларыны авуз яратывчулугъуну 20 томлукъ жыйымы да бизин институтну уллу илму проектлерини бириси гьисаплана. Гьалиге ерли шоланы 6 тому чыкъгъан. Яшланы фольклоруна багъышлангъан китап да бугюнлерде басмагъа гьазирленип тура. Шону булан бирге, алдын чыгъарылгъан сёзлюклени толумлашдырып, камиллешдирип басмагъа гьазирлемекни гьаракаты да юрюле. Халкъ авуз яратывчулугъундан башлап, гьалиги адабиятгъа ерли ахтарывлар да узатыла. Дейгеним, дагъыстан милли адабиятларыны тарихи язылып тура. Оьрде де айтып гетгеним йимик, маданиятны ва инчесаниятны оьсюв ёллары да тергевсюз къалмай. Бизин илму идараны гьар къайсы къуллукъчусу да юрюлеген ахтарывлагъа аслам къошумун болдура.


– Гертилей де, кёп иш этилген экен. Институт къайсы илму къурумлар булан байлавлукъ тутуп иш гёре? Басмагъа онгарылгъан илму ишлени чыгъармакъ учун шартлар яратыламы?



– Институт бизин республиканы   бары да дегенлей оьр охув ожакъларыны илму къуллукъчулары булан байлавлукъда иш гёре. Бизин илму идарада ахтарылагъан темаланы яшавгъа чыгъарывгъа кёбюсю гезиклерде олар да къуршала. Институтну илму къуллукъчулары да шоларда юрюлеген ахтарывлагъа къошулагъан гезиклер бола. Шондан къайры да, уьлкени илму ахтарыв центрлары, Германияны Лейпциг шагьарындагъы Макса-Планканы атындагъы атропология институту булангъы байлавлукълар хыйлы йылланы боюнда уьзюлмей.



Илму ишлени басмадан чыгъарывну гёз алгъа алып айтсам, гьали тюрлю-тюрлю илму фондларда ортакъчылыкъ этмеге имканлыкълар берилген. Бизин институтну къуллукъчулары гьазирлеген илму ишлер шо фондланы, пачалыкъны янындан берилеген грантлагъа гёрсетилеген акъча маяланы не де далапчыланы харжыны гьисабына чыгъарыла.


–Институтну ёлбашчысы гьисапда сен не йимик масъалалар булан ёлугъасан? Шолар да не ёлларда чечиле?



– Артдагъы вакътилерде пачалыкъны илмугъа бакъгъан якъдагъы янашыву аз буса да алышынгъан. Таман чакъы даражада болмаса да, илму къуллукъчуланы алапалары артгъан. Яшавлукъ масъалалары да аз буса да чечиле. Тек бизин илму къуллукъчуланы гьаракатын къошум акъчалар берип шабагьатландырмагъа болмайман. Сонг да,   гьар гезик илму ишлени чыгъармакъ учун, тюрлю фондлардан гёрсетилеген, грантлагъа гёре берилеген акъча маялагъа лайыкълы болмагъа бажарылмай къала. Шолайлыкъда, гьазирленген илму ишлер басмадан чыгъарылмай къалмакъны къоркъунчлугъу тувулуна. Мисал учун айтгъанда, толумлашдырылып гьазирленген Орусча-къумукъча сёзлюк бизин халкъны арасындан чыкъгъан далапчы, мадарлы адамларыбыз харж якъдан къол ялгъамаса, ювукъ вакътини ичинде охувчугъа етишмей къалмакълыкъ бар. Шолар булан бирге, илму тармакъда наслуланы алышыныву бирдокъда гьис этилмейгени мени лап да бек талчыкъдырагъан масъа­ла болуп токътай. Неге тюгюл, тюрлю-тюрлю яшавлукъ масъалаланы гёз алгъа тутуп, яш адамлар илмугъа гелмей.


–Абусупиян, гьали артдагъы йылларда гьар къайсыбызны да ойлашдырагъан ана тилни масъаласына гёчейик. Милли тиллени буссагьатгъы гьалы сенде не йимик ойланы тувдура? Оланы гележекдеги къысматын сен нечик гёресен? 

  


– …Тирменчини сув дерти дегенлей, къайсы буса да бир миллетни вакили болгъан адамны, мен ойлашагъан кюйде, ана тилини масъалалары талчыкъдырмай къоймай. Тилни ва адабиятны ахтарагъан, бизин, илму къуллукъчуланы буса, шо гьар гюнлюк иши болуп токътай. Неге тюгюл, гьар къайсы миллетни де менлигин сакълайгъан – инг алда тил. Тил болмаса, миллет де болмайдыр. Миллет яшасын учун ана тилинде сёйлейгенлени санаву артма герек. Шону учун ана тилни абурун гьар агьлюде сакъламагъа, яшлагъа къумукъ тилде сёйлемеге тюше.   Озокъда, юрт ва шагьар мактаплардагъы ана тиллеге бакъгъан якъдагъы ишни яхшылашдырмагъа тарыкъ. Гьакимлик къурумлар нечик янашып къалса да, къумукъ халкъым бар чакъы, тюрк тиллени асили гьисапланагъан къумукъ ана тилим дёнмежекге де инанаман.


– Мен оьзюм де шогъар инанып къаламан. Абусупиян, институтну илму къуллукъчуларына гьар гюнлюк чалышывунда, сагъа оьзюнге де алимлик ёлунгда оьрлюклер ёрайман. Кёп савбол.



– Сен де савбол.



Бизин маълумат:


Абусупиян Татарханович Акамов Къызылюрт районну Чонтавул юртунда 1977-нчи йылда тувгъан. 1994-нчю йылда ата юртунда орта школаны лап яхшы къыйматлагъа битдирген сонг ол Дагъыстан пачалыкъ университетни Дагъыстан филология факультетини арап бёлюгюне охумагъа тюшген. Эсгерилген оьр охув ожакъны тамамлап, ол 2002-нчи йылда шондагъы аспирантураны, 2007-нчи йылда буса докторантураны битдирген. Бир башлап Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан ва гюнтувуш адабиятларыны кафед­расында чалышгъан.

Тил, адабият ва инчесаният институтуну ёлбашчысы этилип белгиленгенчеге, 2002-нчи йылдан тутуп, шо илму идарада гьар тюрлю жаваплы къуллукъларда ишлеп тургъан. Ол – тил илмуланы доктору, къумукъланы дин адабиятына багъыш­лангъан 3 китапны ва 80-ден де артыкъ макъаланы автору да дюр. Уьйленген, уьч авлети бар.  



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля