Шолай агьамиятлы масъалалагъа байлавлу болуп гьазирленген «дёгерек стол» бу йыл «Ёлдаш» газетни редакциясында июль айны ахырында оьтгерилди. «Дёгерек столда» ДГУ-ны онтология ва теория кафедарсыны заведующийи, Россияны философия жамиятыны Дагъыстан бёлюгюню председатели, ДР-ни Жамият палатасыны комиссия­сыны председатели Мустапа Исаевич Билалов, ДГПУ-ну философия кафедрасыны профессору, педагогика илмуланы доктору Мустапа Байматович Мустапаев, Экология медицинаны илму — ахтарыв институтуну директору, профессор, Дагъыстан пачалыкъ медицина академияны эндокринология кафедрасыны заведующийи Саадула Абдулатипович Абусуев, Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму цент­рини тарих, археология ва этног­рафия институтуну социология бёлюгюню заведующийи Загьит Магьамматович Абдулагьатов ортакъчылыгъын болдурду.

«Дёгерек столну» «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев ачды ва юрютдю.

«Дёгерек столну» ача туруп, «Ёлдаш» газетни баш редактору арагъа салынгъан агьамиятлы масъалалагъа байлавлу болуп башында къысгъаракъ англатыв берди ва ону ортакъчыларын бир-биревню пикрусуна гьюрмет булан пикру алышдырма таклиф этди. Ол оьзюню баш сёзюнде эсгергени йимик, гьалиден 25-30 йыллар алъякъда башлангъан алмашынывлар бугюнглерде де давам этиле. Озокъда, арадан оьтген чакъы йылланы ичинде бизин айлана ягъыбызда аз алмашынывлар болмагъан. Алда капитализмден социализмге гёчдюк, сонг буса социализмден капитализмге гёчмеге башладыкъ.

Яшырмагъа тарыкъ болмай, гьар къайсы къурумда да кемчиликлер булан янаша алгъа барывну аламатлары аз болмай. Янгыны – тёрге, эсгини-кёрге деп, алдагъы асил мердешлени ер этмеге тюшмей, яшавгъа къайтармагъа тюше.

Бу гьалиги девюрде биз уьч тюрлю янгылыкъны гёз алгъа тутмагъа герекбиз. Биринчиси – модернлешдирив, янгыдан исламгъа къайтыв (реисламизация) ва башгъа-башгъа къурумлардагъы пачалыкъланы арасындагъы байлавлукъланы болдурув ва генг­лешдирив (глобализация).

Гертиден де, СССР тозулгъандан сонг оьзлени осювюнде халкъланы милли уяныву оьз къысматына ес болмагъа ёллар ачды демеге ярай. Халкъ оьз къысматына ес бола, озокъда, милли маданияты, оьз топурагъы, ана тили, иманы-дини ва милли адат-мердешлери булан.

Мустапа Мустапаев: – Жамиятчылыкъ къурумну масъаласы гьали чыкъмагъан. О гьар тюрлю пачалыкъланы халкъларыны, пачаларыны, бийлерини къысматына алдан берли де хас болгъан. Янгы жамиятчылыкъ къурум да оьсген экономика ва оьр маданият булан амалгъа гележеги гьакъ. Мен ойлашагъан кюйде, янгы жамиятчылыкъны адамы да шо даражадан кем болма тюшмей. Адамны даражасы-оьзденлиги, харлысызлыгъы, айтагъаным, оьз пайдалары жамиятны ва пачалыкъны пайдаларын якълап бажармакъдадыр. Тек гьалиги заманда биз яшайгъан къурумда шону учун тийишли шартлар болдурулмагъаны ичинг бушдура. Эгер де биз янгы жамиятчылыкъ къурумгъа бойсынма сюе бусакъ, шолай адамланы-лидерлени де ортагъа чыгъырып бажармакъдан кёп зат гьасил болажагъы англашыла. Мен, озокъда, янгы жамиятчылыкъ къурумда милли масъалаланы да гери урмай яшавгъа чыгъармакъны яныман.

Мустапа Билалов: – Биз гьалиги заманда янгы жамиятчылыкъ къурумгъа гире турабыз. Тюзюн айтгъанда, шону учун имканлыкълар толу кюйде къолланмай. Алмашынывлар, тюрленивлер кёп буса да, тек шолар халкъны ва пачалыкъны пайдаларын осал якълай демеге ярай. Давлашывлар, эришивлюклер булан митинглеге чыкъмай, пачалыкъ ва жамиятчылыкъ агьамияты булангъы масъаланы шулай «дёгерек столланы» айланасында гьакълашывланы ва гьаллашывланы натижасында чечмеге тюше. Айтмагъа сюегеним, пачалыкъны ичинде бир оьзюне хас баш идеологиягъа бойсынма ва къуллукъ этмеге герек бола. Савлай дюнья оьлчевюнде алсакъ да, гьали шо эки кюйде «гюнбатыш» ва «гюнчыгъыш» къайдалагъа бёлюнюп юрюле. Бу ерде гьислени ва гьа­къыл ойланы бир-бирине къаршы этмей, адамны-ватандашны ихтиярларын къоруп сакълавгъа тергевню гючлендирмеге герек бола. Муна шо заман болажакъ янгы харлысыз жамиятчылыкъ – демократия къурум ва динлеге гьюрмет этив.

Камил Алиев: – Янгы жамиятчылыкъда милли масъалалагъа ер болажакъмы?

Мустапа Билалов: – Болма герек! Мисал учун айтгъанда, мени ана тилибизни уьйренив, къысматы-гележеги теренден ойлашдыра. Шону учун айлана ягъыбыздагъы бары да имканлыкъланы да Интернетни де къолламагъа таклиф этиле. Гьалиги заманда Дагъыстандан тышда Россияда ва оьзге пачалыкъларда яшайгъан къумукълар, къумукъ агьлюлер аз тюгюл. Олар оьз тилине арт бермей, уьйренме демеге сюемен.

Саадула Абусуев: – Яшлары уьйренеми?

Мустапа Билалов: – Тюзюн айтгъанда, Дагъыстанда шагьарларда яшайгъан къумукъ агьлюлерде де, аз болсун-кёп болсун дегенлей, ана тилин уьйренмейген авлетлери аз тюгюл. Тышда да шолай агьлюлер къаршылашадыр. Тек уьстюнде туруп ана тилин ва оьзге тиллени яшларына уьйретегенлери де ёкъ тюгюл.

Загьит Абдулагьатов: – Гертиден де, янгы жамиятчылыкъда да гьар миллет оьзюню къысматына ес болмакъ парз. Къолларын гётерсе, озокъда, оьсюв болмайгъа­ны да гьакъ. Яратгъаныбыз да айтгъанлай, сизден гьаракат, менден берекет. О саялы да янгы жамиятчылыкъ къурумда ону пайдаларын якълавгъа къошум этеген коммерция булан машгъул тюгюл къурумланы яратма тюше. Гьалиги заманда шолай къурумлар Дагъыстанда 2400 бар. Башгъа пачалыкъларда буса оланы санаву кёп. Тюзюн айтсакъ, бизин рес­публикабызда шолай къурумлар профсоюз ва дин тармакъларда кёп. Гьакъыкъатда буса олар билим беривде, савлукъ сакълавда ва шолай да далапчылыкъ тармакъларда кёп болмагъа тюше. Шолай къурумланы иштагьландырмакъ учун берилеген грантлар да, мен ойлашагъан кюйде, гьали асувлу кюйде къолланмай.

Сонг да, пачалыкъ маълумат къуралларына да янгы жамиятчылыкъда оьз ерин тапмагъа тюше. Бизин бёлюк оьтгерген ахтарывланы гьасиллери буса маълумат къуралланы вакиллери шо гьаракатда артда къалагъанын ташдыра. Мени гьисабымда, амалсызланы языкъсыныв ва олагъа кёмеклешив де янгы жамиятчылыкъны аслу шартларындан бириси болмагъа тарыкъ. Гьар социал гьалны оьлчевюн дазуландырып бажарывдан да кёп зат гьасил бола. Ёгъесе, оьсюв болмай. Террорчулукъну алдын алывда да пачалыкъны йимик жамият да тувулунгъан гьалны теренине тюшюнмесе, кемчиликлени алдын алма четим. Шону учун терс ёлгъа тюшегенлени алдын алмакъ муратда, олар савутгъа харманмасын учун, ахтарывлар юрютеген хас центр къурма да ярамай тюгюл. Бугюн ватандашны пайдаларына тергевню артдырып, ихтиярларына ес болдурув агьамиятлы масъала гьисаплана.

Камил Алиев: – Гертиден де, янгы жамиятчылыкъда пачалыкъны, ватандашланы пайдалары биринчи ерде болма тюше. Шолай харлысыз пачалыкъда оьзденлик де уьст болма гьакий. Далапчылыкъгъа муштарлы тайпалар арта.

Мустапа Билалов: – Озокъда, пачалыкъ оьзюню ватандашларыны аманлыгъы, харлысызлыгъы булан гючлю. Ону бирев де инкар этмеге болмай. Муна шо саялы да пачалыкъдагъы иш юрютюв ва законланы къабул этеген къурумлар да онгайлы шартлар болсун учун чалышма гереги гьакъ.

Загьит Абдулагьатов: – Дурус. Янгы жамиятда эки арада бир-биревге къол ялгъавну натижасында инамлыкъны тувдурувдан баш къачырмагъа ярамас.

Саадулла Абусуев: – Янгы жамиятчылыкъда да ватандашланы савлугъун сакълав биринчи ерде болма тюше десем, къопдурув болмас. Демек, янгы жамиятчылыкъ оьзюню гележегине инанма сюе буса, савлукъ сакълавну масъаласына да толу жаваплы болма герек. Гьай аман дагъы, гьалиги заманда бизин айланабызда шону учун шартлар да толу имканлыкъ бермей. Тазалыкъны, экология гьалны бузукълугъу саялы, Россияны оьзге регионларындан эсе аврувланы санаву да бизин респуликабызда кем болмай. Муна шо саялы да, савлукъ сакълавну масъаласын янгы жамиятчылыкъда уьстге гётермеге сюе бусакъ, тийишли шартланы болдурмасакъ, оьсген медицинаны янгылыкъларындан ва асувлу къайдаларындан пайдаланмагъа бажарылмас. Сонг да, ислам диндеги бир-бирине къаршы чыгъа­гъан агъымланы гьаракатын бир муратгъа бакъдырып, пачалыкъны ва ватандашланы аманлыгъын къорумакъ талап этиле.

Камил Алиев: – Гьалиги заманда жамиятны янгыдан исламлашдырывну дазусу бармы?

Мустапа Билалов: – Бу ишде де аслу тергевню санавгъа тюгюл ишни сан янына бакъдырма тарыкъ. Айтмагъа сюегеним, ругьанилени ва оланы къурумларыны санаву артгъан булан асув болмай. Янгы жамиятчылыкъда шоланы терен билимлеге кюрчюленген асувлу чалышыву агъымланы арасындагъы къаршылыкълагъа тогъас салма болажагъы гьакъ.

Камил Алиев: – Европада ва оьзге гюнбатыш пачалыкъларда, Америкада дин -демократ партия­лар бар. Янгы жамиятчылыкъда шолагъа ер болма тюшеми?

Загьит Абдулагьатов: – Бар. Тек олар пачалыкъ юрютеген политикагъа баш къошмай деп айтмагъа ярай. Янгы жамиятчылыкъда да исламны ва башгъа динлени политикалашдырыв гьажат тюгюл. Сонг да, янгы жамиятчылыкъда оьзге тыш пачалыкълар булан байлавлукъланы генглешдиривден, оланы сынавундан эсе, бизин янгы жамиятчылыгъыбызгъа милли ва ерли мердешлени, законланы гьюрметлев хыйлы да пайдалы ва хайырлы болур.

Ону бары да ортакъчылары пикру алышдырывлардан сонг бир ортакъ гьасилге гелди. Демек, жамиятчылыкъ – оьсген экономикасы ва оьр маданияты булангъы къурум. Тек о къурум милли масъалалар чечилмей туруп амалгъа гелмей.

«Дёгерек столну» ахырында Камил Алиев ону ортакъчыларына оьзюню ва «Ёлдашны» коллективини, минглер булангъы охувчуларыны атындан разилигин билдирди ва оланы гележекде де шулай агьамиятлы чараларда дагъы да ортакъчылыкъ этмеге чакъырды.

Ювукъ гюнлерде «Дёгерек столну» айланасында болгъан лакъырны РГВК-дан таба «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген къумукъча гьазирленген берилишден де гёрмеге болажакъсыз.

 

 

Язып алгъан ва гьазирлеген

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: «Дёгерек столну»

ортакъчылары.

Материал подготовлен в рамках реализации государственной программы РД «Комплексная программа противодействия идеологии терроризма в Республике Дагестан на 2016 год