«Дёгерек столну» жыйынында Дагъыстанны дин масъалалагъа къарайгъан къурумуну башчысыны заместители Расул Гьажиев, Дагъыстанны Жамият палатасыны миллиара ва дин аралыкълагъа къарайгъан комиссиясыны председатели Гьабибат Азизова, Дагъыстандагъы илму центрыны баш илму къуллукъчусу Гьасан Оразаев, философия илмуланы кандидаты Загьит Абдулагьатов, Магьачкъаладагъы «Сафар» деген межитни имамы Магьаммат-Гьанапи гьажи Гьамзатов ва гиччи Анжидеги «Ихлас» деген межитни имамы Ибрагьим гьажи Магьтибеков ортакъчылыкъ этдилер.
«Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев гиришив сёзюнде толеранслыкъ (къыйышып, разилешип яшав) деген сёз орус ва къумукъ тиллеге 90-нчы йылларда гирсе де, тек бизин халкъланы шолай маъналы англавлары ва янашыву болгъаны ва бырынгъы заманлардан башлап гелегенине жыйылгъанланы тергевюн тартды. Демек, Хазар пачалыгъында межит, синагога ва килиса янаша ишлей болгъан. Олай теренден алмасакъ да, сиз де билеген кюйде, къумукъ юртларда ва шагьарларда халкъыбыз тюрлю-тюрлю динлени вакиллери булан дослукъда яшагъан.
Бугюнгю «дёгерек стол» бюс-бютюнлей толеранслыкъ ва шону бир къадарда толу кюйде таъмин этивню ёлларын нечик яшавгъа чыгъарма тарыкъ деген темагъа багъышлангъан. Артдагъы девюрде бу масъала арагъа неге чыгъа ва пачалыкъны янындан да тергев неге арта? Бу масъала янгыз Россиягъа хас болуп къалмай, бютюн дюньяны пачалыкълары да толеранслыкъны ёлларында ишин юрютме гьаракат эте. ЮНЕСКО деген къурум 1995-нчи йылда «Декларация толерантности и культуры» деген къарарны къабул этген. Шо буса биз арагъа салгъан масъаланы агьамиятлыгъы артгъанын гёрсете.
– Бир динни юрютеген пачалыкъны ичинде де, гьатта бир динни юрютеген дин агьлюню ичинде де ярашывлукъ ёкъ, дав бар. Мисал учун, Иракъда. Бир диндеги шийитлер де, суннитлер де ярашып яшап болмайгъанлыгъы не себепдендир?
Яшавубуз яшнасын учун, алгъа барсын учун толеранслыкъ герек. Оьзге пикруда яшайгъан, оьз пикрусу булангъы адамлар бар буса, оланы пикрусун да англап яшама ва англамагъа къаст этме герек. Бизин пачалыкъда бусурманлар, хачпереслер (христианлар), ягъудилер (иудейлер) бирин-бири ят гёрмей, бир пачалыкъны ватандашлары гьисапда къабул этилинип гелген. Бугюнгю «дёгерек столну» аслу масъаласы – толеранслыкъ ва ону яшавубузда болдурагъан ёллары. Шоланы ахтарып пикирлешмеге чакъыраман.
Расул Гьажиев:
– Дагъыстанда ва савлай Россияда да арагъа салынгъан масъаланы агьамиятлыгъы кёп артгъан. Дагъыстанны Башчысы болуп Рамазан Абдулатипов гелгенден берли дин аралыкълар булан байлавлу масъалалагъа тергев айрыча гючленди. Буссагьат республикабызда 2500-ден де артыкъ дин къурум бар, шоланы да 2450-си – бусурман къурумлар, 50-си – хачперес ва 5 – жугьут къурумлар. Дагъыстанны тарихи исбатлайгъан кюйде де, бизин кёп миллетли халкъларыбызны, тюрлю-тюрлю динлени вакиллерини аралыкълары яман гьаллагъа тарымагъан. Бизин адамларыбыз динни яхшы юрютегени ва шонда англаву барлыгъы бизин ишибизге де кёп кёмек эте.
Амма артдагъы вакътиде, Совет пачалыкъ тозулгъандан сонг, янгы къурулагъан Россия пачалыкъны гючю ёкъ заманда бизин арабызгъа, бусурман дин арагъа башгъа пикрусу булангъы, террорчулукъну юрютме сюеген адамлар гелди. Шолар иш юрютюп турду хыйлы заман. Пачалыгъыбызны гючю де, яшавубузгъа, халкъларыбызгъа ва яш наслубузгъа шо тайпалар не балагь гелтирежегин англайгъан адамларыбыз да ёкъ эди. Шо гьалдан пайдаланып, олар оьзлени къурумларын къурдулар ва ишин юрютдюлер. Оланы алдын алмакъ учун биз гёреген чаралар таманлыкъ этмей. Лап инче ерибиз – пачалыкъ, дин ва маданият къурумларыбыз яш наслуну, халкъларыбызны тарбиялавда герти кюйде тыгъыс байлавлукъ юрютюп иш гёрмейгенлик.
Яшларыбыз бизин алдыбызда, агьлюню ичинде оьсе. Сонг школаларда, башгъа охув ожакъларда охуйлар, ишге тюшелер – бизин алдыбызда болалар. Тек бир гюн неге бу яш Сириягъа яда агъачлыкъгъа гетди деп ажайып болабыз. Мени эсиме гелеген кюйде, шолай болмакълыкъгъа биз гьарибиз айыплыбыз. Неге тюгюл, гёре-гёре туруп ата-анасы, охутагъан муаллимлери, янындагъы адамлар шогъар агьамият бермей. Яш яман терс ёллагъа тюше. Буссагьат Сирияда дав этегенлени арасында бир мингге ювукъ дагъыстанлы бар.
Бираз алда мен Дагъыстанны милли аралыкълагъа къарайгъан министерлигинде ишлей эдим. Шо девюрде бизин республикагъа тыш уьлкелерден сапаргъа нечесе адам да геле эди. Шоланы кёбюсю, ата-анасындан изну алып, билим беребиз деп, яшланы тыш пачалыкълагъа оьзлер булан алып гете эдилер. Шо иш ата-анагъа, бизге, республикагъа пайдалы болмады. Россияны Президенти Путин Пачалыкъ Думада этген Чакъырывунда да шу масъалагъа да тергев берди. Демек, шогъар байлавлу талаплар гючлене ва арта. Бизин къурумубузну вакиллери, районларыбызгъа барып, дин масъалагъа ерли гьакимият нечик янашагъанын тергеп, олагъа еринде кёмек этип ишлей.
Биз тыш уьлкелерден белгили дин алимлени яшёрюмлерибиз булан ёлугъувлагъа да чакъырабыз.
Дагъыстан ислам университетде эки айдан да къолай савлай ислам дюньягъа белгили бусурман алим, шайых Мустапа-Бугъа бизин яшлагъа дин янындан мекенли билимлер ва тарбия берип тура. Гележекде де башгъа алимлер булан да янгы ёлугъувлар оьтгермеге гёз алгъа тутулгъан.
Камил Алиев:
– Бизин республиканы халкъларыны аслам пайы – бусурманлар деп айтма ярай. Къумукълар ислам динни къабул этгенли 1282 йыл тамамлана. Бизин халкъны шолай бусурман тарихи бар. Халкъыбызны ругь янындан оьсювюне ислам динден кёп къошум болгъан. Ислам динни философиясы да бизин гьакъылыбызны, ярыкъландыргъан, оьсдюрген. Мисал учун, бизин алимлерибиз гьисап этеген кюйде, VIII-IX асруда чыкъгъан йырларда – шоланы бирисинде шулай сёз тагъым бар:
Досумну мен дос чырагъын сёндюрмен,
Душманымны душман отун яндырман.
Мени эсиме геле биз арагъа салып ойлашагъан масъалагъа гёре бир- биревге чыдамлыкъ этмек, ярашып яшамакъ деген зат шу сёзлерде арив айтыла.
Магьаммат-Гьанапи гьажи:
– Биз бусурманларбыз. Аллагьгъа гьар макътавлар болсун!
Гертиден де, тафсир илмугъа гёре, Аллагьыбыз Магьаммат Пайхаммарны (алайгьиссалам) рагьму этип йиберген савлай Аламгъа – инсанлагъа, бусурманлагъа, бусурман тюгюллеге де, гьайванлагъа, гьатта жансызлагъа да. Биз гьали тереклеге, ташлагъа, табиатгъа жаны ёкъ деп айтгъан булан, оланы да Аллагь яратгъан. Шо саялы олагъа да Аллагьутаала рагьму этгенни сюе дей.
Бизин динибиз булан герти тарбиялангъан инсанлар гьатта терекни бутагъын да сындырмай, гьатта япырагъын да негьакъ уьзмей. Олар да –Аллагьны къуллары. Япыракъны бирин уьзсенг, Аллагьны эсгерегенлерден бирин кем этесен.
Бир тайпа инсанланы тюз гьакъылы ва тюз дини ёкъ. Шолар ва динсиз инсанлар этеген ишлер бусурманланы тарбия етишмегенлерин терс якъгъа бура. Терс англатывлар берип, олагъа динни гьакъында, Аллагьны аятларына ва Магьаммат Пайхаммарны (алайгьиссалам) гьадислерине терс маъна берип, терс ёлгъа салагъанлыкъ – о динсизлик, герти кюйде алгъан заманда, адамсызлыкъ. Амма, герти кюйде алгъан заманда, бизин динибиз – янгыз Рагьмат.
Гьабибат Азизова:
– Бизин агьлюбюз иманы булан билим алывгъа мердешленген агьлю эди. Ватан давну йылларындан сонг биз Дербентде яшагъанбыз. Бизин булан бирче атабыз етим къалгъан агъа-инисини яшларын да сакълай эди.
Атабызны уьйдеги китапханасында эпсиз кёп китабы бар эди. Шоланы арасында арапча язылгъанлары да аз тюгюл эди. Оланы охуп ол бизге кёп терен маъналы хабарлар айтгъан. Иманны ёлу булан бизин юрютмеге нече де къаст этген. Имансыз адам жамиятгъа къоркъунч гелтиреген адам. Дини бар адам герти кюйде рагьмулу болма герек.
Гьалиги буссагьатгъы ишиме де тюз янашмагъа атабызны насигьатлары, айтылгъан буварывлары кёмек эте.
Бизин комиссияны ишинде де яш наслуну тарбиялавуна аслу тергев беремен. Мисал учун, биз бизин спортчуларыбыз Элистагъа баргъанда башгъа миллетни адатларын билмей янашгъанына байлавлу болуп генгеш оьтгердик.
Бирдагъы керен мюкюр болдум – яшдагъы яхшы къылыкъ да, яман хасият да агьлюден, бизин гьаракатыбыздан гьасил бола. Террорчулукъну алдын алмакъ учун хыйлы шартлар болдурулмагъа тарыкъ, тек инг аслусу – уьйдеги тарбия!
Магьаммат-Гьанапи гьажи:
– «Дини, иманы ёкъ адам – къоркъунчлу адам. Дини бар адам герти кюйде рагьмулу болма герек», – деди Жамият палатаны вакили. Шогъар гёре айтайым. Гьар инсанны гьакъылы да бар, гьислери де бар. Аллагьыбыз шолар булан дюньяда халиф болмагъа имканлыкъ бере. Амма тюз якъгъа бакъдырагъан иманы болмаса, олар терс якъгъа багъып гете. Терс якъгъа гетип, кёп зарал гелтирме бола. Шо саялы да тюз дини болма тарыкъ.
Камил Алиев:
– Артдагъы 25 йылны ичинде пачалыкъ къурумубуз алышынды. Адамлар алышынды деп айтып болабызмы? Бир-бир адамлар бар шолай къыйынлы девюрлерде элни, уьлкени къыйынлыкъларын оьзюню бойнуна намус этип алагъан. Бирлери бар шо къыйынлыкълардан оьзлеге пайда чыгъарагъан.
Халкъыны, ватаныны къыйынлыкъларын тартып алып чечмеге къарагъан адамлар бизин тарихибизде де болгъан. Айрокъда инкъылапдан сонг. Инкъылапдан алда да. Шоланы бири – Абусупиян Акаев. Гертиден де, кёп къошум этген, айрокъда бизин халкъны билим якъдан да, къылыкъ якъдан да тарбияламакъ учун. Бусурман къылыкъны сингдирмек учун яш наслугъа ону яшавун, яратывчулугъун ахтаргъан алимибиз Гьасангъа сёз беребиз.
Гьасан Оразаев:
– «Толеранс» латин тилден гелген. Маънасы да – маслагьатчылыкъгъа геле. Бизин дин китапларыбызда ябушмакъ, оьлтюрмек деген сёзлер ёкъ.
Амма Дагъыстангъа гелип гетген бир орус алимни китабыны аты буса – «Насилие в исламе». Сыйлы китапларда айтылмай буса, къайдан алып яза о алим? Мени гьисабыма гёре, шо языла политика къошулгъанда. Бир-бир адамлар къолайсыз сиясатчыланы терс ойларын яя.
Къумукъ дин адабиятда Абусупиянны ва башгъаларыны китапларында языла – адам яшларын динге гийирме тарыкъ 2 йылдан башлап. Тынгламай буса, бир нече йылдан сонг урушмагъа, урмагъа ярата. Тек оьлтюрмек деген зат ёкъ. «Сиясатчылыкъ» булан къыйышып, яманлар булан айырыгъыз деген зат да ёкъ.
Сонг да, шу хабарны мен Къазанышда эшитгенмен. Абусупиянгъа нече тюрлю къонакълар да геле болгъан. Оланы бириси орус болуп чыкъгъан. Демек, хачперес (христианин). Ону он гюнлерден де къолай къонакълыкъда сакълагъан. Къумукъланы гьакъында хабарлагъан, англатывлар берген. Тек бираздан Абусупиянгъа бир тайпалар орусну къонакъ этгенине рази тюгюл деген сёзлери етише. Шо хабар токъталмайгъанны англагъан Абусупиян, бир жумагюн имамдан ихтияр алып, сёйлей межитде:
– Аявлу дин къардашларым! Сиз сёйлейсиз. Эгер де, мен шо орусну къувалагъан бусам, ол оьзюню пачалыгъына баргъанда, бу Дагъыстанны халкъы – вагьши халкъ, бир зат да англамай деп айтмасмы эди? Мен буса ону яныма да чакъырып, яхшы хабарладым адабиятыбызны, йырларыбызны, динибизни гьакъында. О адам рази болуп гетди. Ол оьзюню ватанына баргъанда Дагъыстанда бек тизив, къылыкълы халкъ бар деп айтажакъ.
Бу хабар гёрсете адамда сабурлукъ, чыдамлыкъ, ювашлыкъ болма гереклигин.
Абусупиян «Къылыкъ китапда» нечик къылыкълы болма герекни ёлларын, ислам динде нечик яшама тарыкъны англата.
Загьит Абдулагьатов:
– Мен пачалыкъны ишинде ишлейген адамман. Дин къардашларым, сиз ушатмайгъан далиллер гелтирсем, гечип къоярсыз. Мен оланы алышдырып болмайман.
Тыш пачалыкълагъа оьр билим алма гетгенлер бизге къайтма башлагъанда, олар не гьакъыл, не ислам философия булан къайтагъанны биз гёрдюк. Шоланы бирлерини ойлары халкъны арасында татывсузлукъ яратды. Оланы арасында биз сорав этгенде, 30 процентден къолайы биз мазгьапсызбыз деп жавап бердилер. Бирлери ханбалитлербиз деп жавапланды. Гетегенде олар шолай ойлар булан гетгендир деп эсиме гелмей.
Дагъыстанны дин оьр охув ожакъларында биз оьтгерген сорав алывланы натижасы да мени тамашагъа къалдырды. Демек, жавап бергенлени 3-4 проценти супулар герти бусурманлар тюгюл дедилер.
Сонг да, шо ожакъларда дюнья илмулары аз къадарда бериле. Шо буса гьалиги яшавну даражасын, алмашынывун англамагъа кёп четимлик гелтире деп ойлайман.
Камил Алиев:
– Магьаммат-Гьанапи гьажи айтгъанлай, бусурманлар дюньягъа илму гелтиргенлер. Тек сонггъа таба артда къалма башлагъан. Шону себебин де башгъа халкъланы янгы ойларын, гьаракатын бусурманлар ва бусурман пачалыкълар къабул этмейгенликден гёре. Шолай гьал католицизмни юрютеген пачалыкъларда да бар. Амма протестантизмни юрютеген пачалыкълар алда бара. Шу ой булан разимисиз?
Магьаммат-Гьанапи гьажи:
– Шону себеплени бири деп санама ярай. Тек бизин ислам динибизни тюз англасакъ, ол савлай дюньяны къурмагъа йиберилген. Бусурман алимибиз айтгъанлай, дюньяны тизмесе, ахыратны тизип болмай.
Камил Алиев:
– Дагъыстангъа гелген элчи Адам Олеарийни сёзлерин гелтирме сюемен: «Дагъыстанлылар: «Биз Аллагьдан къайры, дагъы бир затдан да къоркъмайбыз», – деп айта». Ибрагьим гьажи, дагъыстанлыларда, къумукъларда иман шолай гючлюмю?
Ибрагьим гьажи:
– Шо сиз айтагъан кюйде, иманны теренлиги, орамларда къарасакъ, гёрюнмей. Мунда алда сёйлегенлер айтып гетди иман ва дин янындан бизин халкъыбызны кёп нукъсанлыкълары бар. Бугюн бизге бирче ишлемеге герек – дюнья илмуланы юрютеген адамлар ва дин илмуланы юрютегенлер булан бирче къатнашып, арбаны алгъа теберме герек. Гьарибиз айрыча турсакъ, халкъыбыз языкъ болажакъ. Мисал учун, межитге гелегенлени санаву кёп алышынмай. Халкъыбызны 70-80 проценти бизин насигьатларыбызны эшитмей деп эсиме геле. Олар булан ким иш гёре? Олагъа ким етишдире дин англавланы?
Толеранслыкъгъа байлавлу Умар асгьапны ишлерин ва яшавун лап да уьлгюлю деп гьисаплайман. Яшёрюмлеге англатмагъа Сыйлы китапда, гьадислерде кёп далиллер бар. Мен ойлайгъан кюйде, биз гьали бизин халкъыбыз булан бирче динни ва иманны сан яныны уьстюнден ишлемеге герекбиз. Яшлар терс ёллагъа гетгенин де мен ата-анасындан гёремен. Яш булан ачыкъ кюйде сёйлемеге герек. Бир де бошамай англатыв иш юрютме тарыкъ. Тарбия беривню токътатма ярамай деп эсиме геле.
Яшлагъа бизин дин илму да оьр даражалагъа етишген Абусупиянны, Шихаммат-къадини, Абдурагьман Атлы-Боюнлуну ва шолай башгъаларын уьлгю этип тюз ёллагъа салма борчлубуз.
Гьазирлеген Руслан СУНГУРОВ.
