Анжикъаланы юбилейлери тарихге таянгъанмы?

«Дёгерек столну» ача туруп, «Ёлдаш» газетни баш редактору, философия илмуланы кандидаты Камил Алиев айтгъан кюйде, артдагъы 30–40 йылланы ичинде «Къумукъ илму-маданият жамият» деген журналда, «Ёлдаш» газетде ва башгъа тюрлю къуралларда «Анжи-наме» асарны оьзюне байлавлу конференция да оьтгерилди. Гьали бу темагъа гиришегеникни себеби – Дагъыстан Республиканы Башчысыны Анжикъаланы тарихин ахтармакъ деген таклифи болду. Ону себеби де Дербент шагьарны тарихи булан байлавлу болгъандыр. Гелеген йыл Магьачкъала шагьаргъа гьалиги тархлагъа гёре 160 йыл тамамлана. Шу алдынгъы Анжикъала болгъан ерде 1847-нчи йылда шагьар къурулгъанны сиз билесиз.

Анжи шагьарны нече асруланы байлайгъан тарихи бар. Шо янындан алгъанда, биз Анжикъаланы 160 йыллыгъын белгилеме герек тюгюлбюз, азында, 1284 йыллыгъын белгилеме герекбиз. Асасланагъанымны себеби де, «Анжи-намеде» айтылагъан кюйде, Анжикъаланы халкъы шо заман бусурманлыкъны къабул этген деп язылгъан. Шу тархгъа таянсакъ да, Анжикъаланы тарихи нечик бырынгъы экени белгили бола.

Булай алгъанда, къумукъланы тарихи шундан, Анжиден башлана десек, ялгъан болмас. Гертиден де, бу районда адамлар биринчи яшагъан ер 7 минг йыллар алъякъда шунда болгъан. Халкъны тарихин ахтарагъан алимлер де шо биз айтагъан ­п­и­круну якълай. Биз Дербентден Солакъгъа ерли ерлешген халкъбыз, шо саялы бизге тарихибизни ахтармай къойма ярамай.

Муна шуну булан сёйлевюмню тамамлайман. Анжикъала, Темирханшура, Бойнакъ деген ва башгъа атлагъа, оланы гьалиги атларына байлавлу гьар сёйлеген оьзюню пикрусун айтгъанны да сюемен.

Абдулгьаким Гьажиев: – Къумукъланы тарихине бакъгъанда, бир тамаша гьаллагъа ёлугъабыз. Айтагъаным, 2000–1000 йыл алда язгъанлар бир кюйде сёйлей, гьалиги алимлер, биревлеге ярап, башгъалай сёйлей. Къайсы тюз?

Гьали Анжини гьакъында айтгъанда, о замангъы чапгъынчылар: «Къыпчакъланы баш шагьары – Анжи, шону алма герекбиз», – деп айта болгъанлар. Яда айтсакъ, Анжини атына байлавлу хас кюйде маълумат ёкъ деп айталар. Нете, Киевге яда Москвагъа вече жыйылып шулай ат берейик деп токъташдыргъанмы? Артамонов, Башкиров ва башгъа алимлер гьалиги Магьачкъала шагьар бар ерде алда уллу чырлары булангъы къала болгъан деп токъташдыралар. Аз этгенде, Анжини 1 минг йыллар оьмюрю бар. Рамазан Гьажимуратович Анжини тарихини гьакъындагъы масъаланы негьакъ гётермеген. Оьзюбюзню тарихибизге кюлейген заманлардан, оьзюбюзню тарихибиз булан оьктем болагъан заманлагъа гелейик. Чилле ёлда Дербент биринчи ерде буса, Анжини экинчи гьисап этип болабыз. Шогъар шагьатлыкъ этеген маълуматлар, материаллар да бар, авторлар да бар. Шо саялы шо масъалагъа байлавлу халкъара конференция да оьтгерип болабыз. Бу масъалагъа гюржюлюлер, азербайжанлылар, Темиркъазыкъ Кавказны халкъларын айтма да айтмайман, къуршалма болалар.

Къазанда исламны къабул этген тархны гёрсете. Олардан алда 700–800-нчю йылларда бизин халкъ исламны къабул этген. Дин алимлени де, дюньялыкъ илму алимлени де къуршап, Анжини тарихине байлавлу бир башлап конференция оьтгермекни яныман.

Гьасан Оразаев: – Анжи биринчи эсгерилегени «Дербент-наме» деген асарда айтылагъан 700–800-нчю йыллагъа рас геле. Анжини тарихине байлавлу, Абдулгьаким Магьамматович айтгъан кюйде, биринчилей конференция оьтгермекни мен де яныман. Шо илму конференцияны материаллары шу масъаланы чечивде аслу роль ойнар деп эсиме геле. Магьачкъалагъа гиреген Таргъуну, Кахулайны, Албёрюгентни тарихинден де Анжини тарихи гьасил боладыр деп ойлайман. Гьалиги Магьачкъаланы ва Буйнакскини атын алышдырмакъ деген масъаланы да гётерсек, биз башгъа темагъа чыгъып къалабыз. О масъаланы гьакъында айрыча ойлашма тарыкъ. Бары да масъалаланы бирче чечме бажарылмай. Конференция оьтгеривде янгыз алимлени тюгюл, юртланы башгъа вакиллерин де жыйып оьтгерсек яхшы болур эди. Ахтарывчулар янгыз Анжини тюгюл, башгъа юртланы да ахтарып къараса яхшыдыр деп ойлайман.

Элдар Уразаев, «Анжи» деген жамиятны ёлбашчысы: – Биз барыбыз да шо масъала булан байлавлубуз, тек Магьачкъалада яшайгъанлар шо масъалагъа айрыча янаша. Бу масъала мекенли къурум ишлени талап эте. Биз англайгъан кюйде, шо масъала оьр гьакимиятдан гьасил бола. Амма бугюн халкъгъа оьзюню къысматын оьзюне чечме ихтияр бериле.

Анжикъаланы гьакъында айтсакъ, бизин гьаракатыбыз мекенли якълана деп айтып болмайбыз. Магьачкъалагъа гиреген юртланы талаплары буссагьат да яшавгъа чыкъмагъан. Бизин тарихибизни ахтарывда Таргъу тав айрыча ерни тута деп эсиме геле. Арт вакътилерде шо тавгъа салынагъан гьал, йымышатып айтгъанда, адам сукъланар йимик тюгюл. Бизин ахырынчы яшыллыкъларыбыз тозулагъангъа биз шагьатбыз.

Бу мисалланы гелтирегенимни себеби – жамиятны ва гьакимиятны арасындагъы башгъалыкъ артса тюгюл, кемимейгенни гёрсетегенликде. Шо башгъа-башгъа янашыв гьар заманда да болгъан ва болажакъ. Шагьарда яшайгъан аслу гьалда къумукъ халкъны гьалы айтардай яхшы тюгюл.

Магьамматрасул Ибрагьимов: – Масъаланы гётереген сонг, даим де гьаракат гёрсетме герек деп ойлайман. Гётерилген масъала уьстюбюзде даим турагъан масъала. Менден алда сёйлеген ёлдаш Э.Уразаев шагьарны масъалаларын гётерди. Мен оланы барысын да билемен. Бизин темабызгъа къайтсакъ, тарихни масъалалары гьаман да тутумлу бола. Анжини масъаласы бизге айрокъда ювукъ. Ону тарихин билмесек, биз алда болгъан яшавубузну англамажакъбыз.Бу масъалагъа немкъорай янашма ярамай. Алдагъы яшав тюз суратланмайгъанны мисалларын да гёрюп турабыз. Ондан сонг, денгизни ва тавланы арасы – халкълар учун татывлу ер. Бу арагъа гелме де, мунда яшама да сюегенлер кёп. Шо ерлер оьзленики болгъан деп токъташдырагъанлар да кёп. Шолай болгъан сонг, биз мекенли маълуматлар гелтирип, ерлени есин токъташдырма герекбиз. Шону учун бир башлап тарихни токъташдырма герек деп ойлайман. Мисал учун, Таргъуда оьлген адамланы гёмген ерни тархы алдагъы девюрден бизин девюрню башына геле.

Бу ерлерде тюрлю-тюрлю халкълар яшагъан. Оланы аслу миллети тюрк миллет деп токъташдырыла. Бу ерлерде миллети тюрк къавумдан гьисапланагъан Авар къагъанат да оьмюр сюрген. Гьалиги авар халкъ токъташдырагъан кюйде, олар аварлар болгъан. Гьакъыкъатда буса оланы гьалиги аварлар булан бир аралыгъы да болмагъан. Шолай ёммакълар иш этип яйыла ва агьвалатны яхшы англамайгъан халкъланы арасында якълав таба.

Муна Анжини тарихин ахтарма гиришсек, эсделиклени гьисапгъа алмай болмайбыз. Анжини айланасы, мисал учун, эсделиклерден бай. Мен билеген кюйде, мунда 26 эсделик бар. Бу топуракъларда гьалиден 7–8 минг йыл алда да адамлар яшагъан. Олар тюрк халкъ болгъанмы, билмеймен, тек яшагъаны мекенли. Шо гьалны ахтарма тарыкъ. Биз оьзюбюзню археологубузну арагъа чыгъарма сюйген эдик бар ахтарывланы давамлашдырмакъ учун. Тек бизин яш алимлер гёнгюллю кюйде шо ишге къуршалмайлар. Биз англайгъан кюйде, шо ишни халкъ учун тарыкълыгъын интеллигенциябыз яшёрюмлеге мекенли англатып битмегенге ошай. Шону да мен шулай англайман. Совет девюрде коммунист идеология бар эди. Гьар халкъны вакили миллети учун этеген ишге миллетчи ат бериле эди. Шолай къалгъан буса, биз гьар миллетни тарихин ахтармай, янгыз коммунистлер учун яшав къуражакъ эдик. Бу ишде бизин гюнагьыбыз да болгъандыр, къумукъланы атын тутуп айтмай эдик.

Гьали тарихге янашыв башгъа болгъан, бизин арабызда тарих масъалаланы ахтарагъан Таймазов деген улан бар. Тек ол буссагьат 2 миллион йыл алъякъда яша­гъан адамланы ахтара. Ол археология ишни юрютюв булан да машгъул.

Анжини масъаласына къайта туруп, шолай бирев Анжини тарихин ахтармакъны бойнуна алса яхшы.

Шагьарланы атларын алышдырмакъ деген ойну мен якълайман. Эрте не геч, гьар зат оьз ерине гележек. Биз не деп айтсакъ да, гележекде Магьачкъала – Анжикъала, Буйнакск – Темирханшура, Уллубийавул – Уллу Бойнакъ болажакъ.

Расул Къадиев: – Масъала дурус гётериле, гьар не яндан да маънасы бар. Шагьарланы атларын алышдырабыз деген ёрукъда конференция оьтгере бусакъ, конференция да оьтгерип, шо масъаланы мекенли токъташдырма герек деп гьисаплайман. Янгыз Анжини алып къоймай, башгъа юртланы да шо масъалагъа къуршама ярай. Мисал учун, Хасавюрт районну алсакъ, о ерлерде алда мычыгъыш миллет яшагъан деп токъташдырагъанлар бар. Олар китаплар да язып чыгъара. Эсгерилген конференцияда бары да ерлерибизни масъаласын гётерсек дурус болар деп ойлайман.

Исмайыл Ханмурзаев: – Анжикъала къайда болгъан? Анжи деп айтып биз гёз алгъа гелтиребиз Анжи аркъаны да, савлай шагьарны да. Мунда эки тюрлю шагьар болгъан – Семендер, Беленджер. Оланы бир башлап айырма тарыкъ. Анжи янгыз Дербент-наме асарда эсгериле. Биревлер айтагъан кюйде, «Дербент-наме» – гечге таба язылгъан асар. Олай болгъанда, о шагьар болгъанлыгъына шекленме тюше. Шо «Дербент-намеде» болса тюгюл, дагъы ерде Анжини аты эсгерилмей.

Абдулзагьир Мусаев: – Мени гьисабымда, шагьарланы атлары, Анжими яда Магьачкъаламы, о гьакъда халкъны бир аварасы да ёкъ. Шагьарда къурулушну токътатмакъны талап этме герек деген масъала да мунда гётерилди. Къурулушну бирев де токътатып болмас. Ондан сонг, гьали Магьачкъалада бары да орамланы атларын алышдырайыкъ дейгенлер бар. Олай этсек, нечик пелекет тюшежекни билемисиз?

Гьюсен Адилов: – Бугюн шагьарда яшайгъан халкъгъа дурус янашып, тюз къыймат берсек, кёп масъалалар оьзлюгюнден чечилип къала. Кахулайлы Къадирмурзаны «Анжи-наме» деген асарын охугъанман. Онда Анжикъаланы гьакъында тындырыкълы язылгъан. Араплар чапгъын этгенде, халкъ не йимик уллу къы­йынлыкълагъа тарыгъаны эсгериле. Анжи уллу шагьар болгъан сонг, ону маданият, адабият, халкъ байлыгъы да болма герек. Шагьаргъа тюз къыймат бермек учун онда яшагъан халкъны тарихин ахтарма тарыкъ.

Бугюн лап да итти масъала, «Ёлдаш» газетни баш редактору да айтгъанлай, шагьарланы атларын алышдырмакъ – аслу масъалаланы бириси. Биз мунда тюнегюн гелген халкъ тюгюлбюз, бизин миллетни тарихи кёп уллу. Араплар чапгъын этгенде, мунда Анжи деген уллу шагьар болгъан.

Абдулманап Гьамзаев, «Ёлдаш» газетни мухбири: – Мунда Анжини ва Таргъуну гьакъында сёз юрюлдю. Биревлер бир шагьар болгъан дей, башгъалар айры-айры шагьарлар болгъан дей. Шогъар байлавлу «Дербент-наме» асардан бир гиччирек ерин охума сюемен. «Анжикъала бек уллу къала эди. Уллу шагьар эди. Тавдан денгизге, денгиз­ден тавгъа мугькам барулар этилген эди. Дёрт янын кёп яхшы бек этген эди. Гьеч бир янындан къоркъув ёкъ эди…»

Ондан сонг, онда Таргъуну халкъы бусурманлагъа гёнгюллю кюйде къолгъа баргъан, бусурманлыкъны къабул этген деп айтыла. Анжини халкъы къолгъа барма сюймеген ва къаршы турма рази болгъан. Олай болгъанда, Анжи ва Таргъу айры-айры шагьарлар болма герек.

К. Алиев: – «Дёгерек столда» болгъан лакъырны жамын чыгъара туруп, мунда айтылгъан конференцияны эсгерме сюемен. Шу масъаланы гётерегеник 30 йыллар бола. Бизин пикруну гьали Дагъыстан Республиканы Башчысы Рамазан Гьажимуратович Абдулатипов да якълады. Масъала чечилежекге умут бар. Бизин ёлбашчы къурумлагъа чакъырыв да гьазир этгенбиз. Ону олагъа йиберме де гьазирбиз.

Сизге, шу бизин ёлугъувгъа жыйылгъанлагъа, баракалла билдиремен.

* * *

«Дёгерек столну» айланасында болгъан бу лакъыр тез заманны ичинде РГВК-ны «Заманлар гете, халкъ гетмес» деген программада толу кюйде берилежек.

А. ГЬАМЗАЕВ.

СУРАТДА: “дёгерек столну” ортакъчылары.


Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля