«Наслуланы арасындагъы байлавлукъ уьзюлгенде…»

– Гетген йыл биз «Толерансны»10 йыллыгъын белгиледик. Шо сёзню маънасын билегенлер бизин жамият къурум не муратланы гёз алгъа тутгъанын да анг­лар эди. Гьар-бир ишни этегенде, гьар-бир масъаланы чечегенде, инсан инсанны эшитме тарыкъ. Эки де якъны рази этегендей чыкъмаса, хыр болуп, эришивлеге айландырып, ябушуп-тартышып турмагъа герекмей. Башгъа адамны оюн, пикрусун англама къаст этип, гьатта сен шогъар бюс-бютюнлей рази тюгюл бусанг да, гёз алгъа тутулгъан муратланы яшавгъа чыгъарывну ёлларын ахтарма тюше. Шогъар орусча «толерантность» дей.

Биз гьар тюрлю бютюнроссия конкурсларда оьзюбюзню проектлерибизни таклиф этебиз, грантлар да алабыз. Мисал учун, гетген йылгъы проектге гёре, бизин къурум Ставрополь крайны гьар тюрлю оьр охув ожакъларында билим алагъан дагъыстанлы яшланы ерли жагьиллер булан заманда бир болгъан эришивлерини себеплерин ахтарып, яш наслуну арасындагъы къаршы турувланы алдын алывну ёлларын таклиф этген эдик. Бизин Ставропольда кёп ёлугъувларыбыз, семинарларыбыз болду. Биз хоншу региондагъы Дагъыстанны вакиллиги, республиканы милли политикагъа къарайгъан министерлиги булан тыгъыс байлавлукъда иш гёре эдик.

Гьали биз янгы проектни уьс­тюнде ишлейбиз. Проектни аты «Межпоколенческий конфликт в дагестанском обществе. Пути выхода» (Наслуланы арасындагъы къаршы турув ва шону алдын алывну ёллары). Шо проектни уьс­тюнде ишлейгенде, биз уллуларыбызны, тамазаланы адатлагъа гёре яшагъан ёлларын тутуп, оланы яшав сынавлары булан яш наслугъа таъсир этме боларбыз деп умут этген эдик. Шонда бизге алда йимик уллуланы жагьиллеге таъсир этме болагъан гючю къалмагъаны бираз ачыкъ болду. Уллу ва яш наслуланы арасында неге шулай бир-биревню англамай­гъанлыкъ тувулунгъан? Жагьиллер неге уллуну айтгъанына тынг­ламайгъан болгъан? Бу янгыз мени къыйнайгъан масъалалар тюгюл. Биз жагьиллер экстремизмни, террорчулукъну ёлуна тюшегенлик, уллулагъа абур этеген асил хасият арабыздан тайып бара­гъанлыкъ себеплени бири болуп токътагъанны англайбыз чы. Ата-ананы къызгъанмайгъан, дос-къардашны ойлашмайгъан болалар. Алда уллуланы айтгъан сёзю таманлыкъ эте эди. Бир керен англатгъан сонг, дагъы так­рарламай эди.

Гьар тухумда, сиривню одаманы йимик, бир уллусу бола эди. Бир-биревге къошулагъанда да, айрылагъанда да, гьар-бир затда эришивлюк бар буса, арасына къошулуп, сёзюн айтып токътатагъан тухумну уллулары бола эди. Бугюн биз яшавубуз адатлагъа таянып юрюле деп къатдырып айтып болмайбыз. Базар аралыкълар башлангъанда, уллулар да адады. Неге тюгюл, бизин бир пачалыкъ къурумдан алып, башгъасына ташлап къойду. Шогъар гёре уллулар да, оьсюп гелеген наслу да бир-биревню англамайгъан, оланы ёлуна башгъача багьа береген болуп, шолай гьалгъа гелип къалдыкъ.

Муна гьали ювукъ арада Рамазан Алпаутов Интернетде къумукъланы арасында юрюлеген тойланы, къалымланы гьакъында язып чыкъды. Онда бир ерине агьамият бердим. Мычыгъыш Республикадагъы Борагъанда оьзлени менлигин сакъламагъа къаст эте. Оьзюню адатын, миллетини ёлун тутуп юрютелер. Олар юртунда банкет зал да къурмагъа къоймагъан дей. Тойлар эте буса, гелин эдеп этип, чубулдурукъну артында бола. Гиев буса, гьюрмет этип, башгъа ерде олтура. Олай затлар бизден бары да гетди. Ата-бабаларыбызны ёлун тас этдик. Шолай болгъан сонг, уллулагъа абур этмейген, оланы гьисапгъа алмайгъан болдукъ.

–Нечик ойлашасыз, ата-бабаларыбызны заманларында неге уьмметни арасында булай эришивлер ёкъ эди? Къоркъмас­къала районну имамы булан лакъыр этегенде, ол жамиятда уллуланы арасында оьзлени уллулугъун юрютюп болмай­гъанлар кёп бола тура деп айып этип сёйлеген эди.

–Шо да – себеплени бири. Булай алгъан заманда, Россияны оьлчевюнде социологлар сорав этип, машгъул жамаатланы арасында багьа бере. Уллуланы 65 проценти жагьиллер оьзлени гёрюп ярамай деп гьисап эте. Жагьиллени 67 проценти оьзлени уллулар гёрме болмай деп айта. Айтмагъа эрши буса да эсгерейим, олагъа: «Уллулагъа сени нечикдир дагъы къаравунг?» – деп сорав берген. Шогъар яш наслуну 9 проценти гёрюп ярамайбыз, базмайбыз деген пикруну айтгъан. Шо даражагъа чыкъгъанбыз.

Алда яхшы буса да, яман буса да, идеологиябыз, не ойгъа къуллукъ этме герекбиз деген англав бар эди. СССР тозулгъанда, жамият негер талпынма герекни, не муратлагъа етишме тарыкъны, негер таянма тюшегенни англатып авара болма сюегенлер табылмады. Бары да жагьиллер динге багъып гетди. Гьали яш наслубуз аз заманны ичинде, гечеден эртенге алышынды, сакъаллар да къоюп, динни ёлуна тюшген. Озокъда, ону ахтара­гъаны яхшы.Тек Сыйлы Къуран 23 гесек-гесек болуп ­дюньягъа гелген. Ону англамагъа тынч тюгюл. Ону философиясына, маънасына тюшюнмек учун,   бир гече-бир гюн тюгюл, узакъ заман тарыкъ. Шу ерде, озокъда, уллуланы да кёп айыбы бар.

Мен бизин къумукъ районланы бирисиндеги уллу юртда   жыйын эте эдим. Шонда гьар тюрлю миллетлер де яшай. Шонда юзден де къолай адам жыйылгъан эди. Маркача намазны вакътиси ювукъ болгъан заман намаз чакъырды. Клубну къырыйындан межитге ерли 50 метр бар. Шонда барайым дегенде, бир нече аварлы чыкъды, къумукълардан янгыз бир мен чыкъдым. Мени булан намаз этмеге бир эсли къумугъум да гелмеди. Шо да – уллулар уллулугъун юрютюп болмайгъанына бир ачыкъ мисал.

Наслуланы арасындагъы байлавлукъ уьзюлгенде, жагьиллер, уллулардан уьлгю алма сюймей, башгъа ёлланы ахтарма башлай. Сириягъа гетип жан берген нечесе юртлуларым да, оьзгелер де бар. Онда гёмме къабур да ёкъ. Топуракъ басылгъан са­йын, адамны юреги басыла дей. Оланы къызгъанмай боламысан дагъы? О яшлар ата-анагъа салагъан намус, оьзлер оьлюп гетип къалгъан учун болмай чы.

–Къумукъланы арасында айтылгъан устазлар гетип тура. Ильяс-гьажини вагьши кюйде оьлтюрдю, Магьаммат-Мухтар гечинди… Гьали къумукъ имамлардан жагьиллени оьзлени таъсирли сёзю булан адатлы исламны ёлунда сакълап болардай кимлени гьисаплар эдигиз?

– Энни Кахулайда Магьаммат-Мухтар гьажини орнунда имамлыкъны уланы юрютюп тура. Магьаммат-Мухтар, Ильяс-гьажи, женнетлерде ёлукъма насип болсун, бир бизин миллет булан иш тута эди. Тек бизин бютюн дагъыстан бусурман уьмметни гьайын этме борчлу Дин управлениебиз бар. Гьакимият муфтиятны бары да якъдан якълай. Якълайгъандан къайры, олар бирликде динни, Магьаммат пайхаммарны (а.с.с.) девюрюндеги динни юрютебиз деп айтагъан салафитлеге къаршы иш гёре. Жагьиллени бир пайы буса тарикъат ёлгъа бармай, салафитлени ёлун танглай. Не саялы? Неге тюгюл,   шо ругьанилер де, муфтият да дюньягъа алданмай, оьзлени дин тазалыгъын гёрсетме болмай.

Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда Россияны Президентини толу ихтиярлы вакили болуп А.Хлопонинни ишлейген заманында дин къуллукъчулар да, жамият чалышывчулар да жыйылып уллу генгеш болду. Мен де шо генгешде бар эдим. Муфтиятны къуллукъчулары жагьиллер вагьгьабыланы ёлун танглайгъанына не себепни де айта эди. Биринчи душманы – Интернет. Мен шонда чыгъып сёйлеме борчлу болдум. Бир сорав тувулунду, деп айтдым. Муфтиятланы минглер булан межитлери бар, гьукумат да ягъа­да турмай кёмек эте, минг­лер булан имамлары да бар, телевидение бармы, газет бармы, оланы чыгъармагъа яхшы ёл да берген. Шолай болгъан заманда, жагьиллер негер шо Интернетдеги насигьатлагъа тынглап, оланы шо терс ёлуна бара? Неге сизин артыгъызгъа тюшмей, дедим.

Буссагьат да тюк-тюгюм эретура, Магьачкъалада Чернышевский орамны башында бизин оьлюп гетген муфтийибиз, Сайит-Магьаммат гьажини фонду лоторей оьтгере деп, уллу сагьнагъа аслу утушну–машинни салгъан. Ортасына гелтирип Аллагьны уью Каабаны суратын ерлешдирип олтургъан. Гёрген-гёрген шону эрши деп гьисаплай. Грозныйгъа барсанг, межитни дёрт де янында бир тюкенни, сатыв этеген будканы гёрмессен. Бизде буса Жумамежитни дёрт де янын ресторанлар, тюкенлер къуршагъаны нечакъы да авур тие. Гьакимиятгъа байлавлу танкъыт этилегенде, даим бюрократияны аты арагъа чыгъа. Яшавдагъы кёбюсю къыйынлыкъланы олардан гёребиз. Балики, тюз гёре бусакъ да ярай. Гьали динни айланасында да шо ёрукъдагъы моллакратия бой салып оьсюп геле.

–Неге жагьиллер межитлеге юрюйген кюйде маданият уьйлеге бармай?

–Яш наслуну тарбиялавдагъы маданият тармакъны имканлыкъларын бирев де инкар этме болмас. Тек кёбюсю маданият чаралар гёземеликге йимик, оьрдеги гьакимлени алдында гьисап бермек учун юрюле. Шо саялы асувлугъу да аздыр.

Гьали мен янгы проектни уьс­тюнде ишлеп тураман. Проект­ге байлавлу аслу агьвалатлар Темиркъазыкъ Осетияны (Алания) Моздок районундагъы къумукъ Къызлар юртда оьтгерилежек. Шондагъы бизин Къызлар юртубузда «Намус» деген къумукъланы милли маданият центры, жамаат къуруму барны билебиз. Ону башын Алиев Расул-агъай тутгъан. Шонда мундан да бир делегация алып бармагъа сёйлешгенбиз. Уьч-дёрт школа бар онда къумукъ тилден дарс береген. Шолардан уьлгю алмагъа, музейлери бармы, жагьиллер булан нечик иш тутгъанны ахтармагъа, оьзлер булан ёлукъмагъа барабыз, Аллагь буюрса. Сизин газетни мухбирин де чакъырарбыз.

– Бизге дини, тили булан ювукъ Тюркия Эрдогъанны вакътисинде исламгъа къайтып тура. Неге оларда бизде йимик, динде къаршы турувлар ёкъ. Оланы сынавун уьйренме тюшмейми?

–Тюркияны Дагъыстан булан тенглешдирме тюшмейдир. Биз башгъа-башгъа шартларда яшайбыз. Гьали-гьалилерде ДГУ- дагъы профессор Салигь Муслимов 1 минг студентге «Сиз къайсы пачалыкъда яшама сюер эдигиз, дин пачалыкъдамы яда дин пачалыкъдан айрылгъан уьлкедеми?» деп сорав юрютген. Студентлени 30 проценти, 470 адам, дин пачалыкъны айыргъан. Бу нени англата? Жагьиллени бир пайы шариат законлар булан юрюйген гьукуматда яшар эдик деп айта.

Эрдогъан «Адилликни ва алгъа барыв» деген партияны башын тутгъан. Къарагъыз чы, партияны атында дин деген сёз ёкъ. Тек Президент янгы къуллугъуна сайлангъанда, ону янындагъы агьлюсю сагьнагъа гьижап байлап чыкъгъан эди. Эрдогъан оьзюню чалышывунда, инг башлап, шариатны ёлуна асаслана. Тюрклер Эрдогъан Истанбулну башчысы заманда айтгъан сёзлени бир де унутмай – межитлер бизин казармаларыбыз, гюмезлер бизин гюбебиз, минмаралар бизин сюлчелерибиз. Гюнтувуш Европаны алсакъ, оларда, мисал учун, Христиан социалист союз, Христиан демократ партия бар. Олар оьзлени политикасы дюньядагъы аслу динлени бириси булан ювукъ экенин яшырмай. Бизде, Россия­да, дин булан байлавлу партияланы къурма къоймайгъанына мен рази тюгюлмен.

Биз жагьиллер экстремизмни, террорчулукъну ёлуна гетип барагъанны гёребиз. Нечик болса да, ата-ана булан да, гьакимлеге де, гьукуматгъа да рази тюгюл. Неден ичибизде къаршылыкълар, протестлер бола? Шу дёрт де якъдагъы гьаллагъа рази тюгюл. Биринчилей, не тарыкъ? Шу яшавда –адиллик ва тюзлюк. Тюзсюзлюклеге юрек­лери тынышмай, дагъы кюйде къаршылыкъ билдирип болмай, динни таъсирине багъып бара. Олар оьзлени разисизликлерини гьакъында къайда айтсын? Оланы биз политика яшавдан ариге тебергенбиз. Эгерден мен айтагъан дин булан байлавлу партиялар къурулса, жагьил нас­лугъа жамиятгъа оьзюню ойларын етишдирме майданча болур эди. Биз олагъа шо гьакълашыв майданчаны берип, сёз айтма ёл бермесек, энниден сонг да экстремизмден къутулмажакъбыз.

–Бизде яшлар баргъан сайын ана тилин унута бара, айрокъда шагьарларда. Олар гележекде межитлерде къайсы тиллерде насигьатлагъа тынг­лажакъ? Бир-бирине тыгъыс байланып, чатырашып гелеген масъалалар тюгюлмю?

–Бирини уьстюнден бири дегенлей къувуп геле. Оьзюню тилин билмейгенге не бола? О янгъа да ёкъ, бу янгъа да ёкъ, орталыкъда къала. Тек къуру, Къуран калима йимик, уьйренигиз ана тиллени деп турмакъдан да пайда ёкъ. Статистика гёрсетеген кюйде, къумукъланы 20 процентден артыгъы ана тилинде сёйлеп болмай. Шо санавлар гьалиги гьаллагъа гёре артса тюгюл, кемимежек. Неге? Биз яшайгъан ерге бары оьзге халкълар да гелип орунлашгъан. Бизин халкъ булгъангъан, янгыз бизин миллетибиз, къумукълар яшайгъан бир районубуз да къалмагъан. Аз санавлу лакланы уьч району бар.

Озокъда, бизге оьзге миллетлерден эсе, уьч керен къы­йын. Шолай болгъан сонг, шо бизин тил, топуракъ ва оьзге масъа­лаларыбызны чечмеге бакъдырылгъан гьаракатыбыз уьч керен артыкъ болма герек. Янгы сайлангъан парламент сёзден ишге гёчюп, тиллени сакълавгъа байлавлу асувлу законлар къабул этер деп умутум бар. Ондан къайры, эрте-геч бизге оьзге миллетлени вакиллери булан бир столну айланасында олтуруп, Къумукътюздеги топуракъланы масъаласын адилли кюйде чечивню ёлун танглама тюшежек. Озокъда, бугюнгю гьаллагъа гёре миллетара ярашывлукъну шартларында яшама уьйренмесек ярамай.

– Сиз бизин жагьиллени жамият къурумларыны иши булан разимисиз?

– Москвадагъы «QU­MUQ­LAR» деген жамит къурумну ишине яхшы багьа берер эдим. Биз Да­гъыстанда шо даражада юрютмейбиз. Бизин маданият центрлар менден гетсин, есине етмесин деп, гьисап учун чаралар оьтгерелер. Гетген йыл бираз савлугъума къаратайым деп Моск­вагъа баргъанда, Миллетлени уьюнде болдум. Шонда тюрк тиллерде сёйлейген халкъланы байрамына расландым. Онда, гьасили, юрегим ачылды. Азербайжанны, Къазахстанны, Тюркияны элчиликлерини вакиллери де бар эди. Шо байрамда унутулгъан яшланы оюнлары гёрсетилди, ана тилге байлавлу кроссвордлар чечилди, йырладылар, бийидилер… Шолай арив ёлну тутгъанлар. Гьатта байракъларын этип, башгъалагъа къумукълар ким экенни англата. Шону арив гёремен. Къумукъ жагьил уланлар арив ишни юрютегенге баракалла болсун деме тийишли. Амма республиканы ичинде бизин жамаат къурумланы гёрмеймен. Москвадагъылар канзи-канзи этип масъаланы салып, бир канзиден башгъа канзиге оьрленип иш кюте.

 

Материал подготовлен в рамках реализации государственной программы РД «Комплексная программа противодействия идеологии терроризма в Республике Дагестан на 2016 год.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля