Гьар девюрню эслеп къарасанг, оланы барысы да бир-бирин такрарламай. Бирне къыйышывлу иш оьзгесине къыйышмай. Балики, адамланы англав билим даражасы артагъангъа буса да ярай. Янгыз бизин, эсли адамланы девюрюн алып къарасакъ да, нечакъы зат алышынгъан…
Нап лампалар, кёмюр печлер, магнитофонлар – къайсын-бирин айтарсан, барысы да яшавну бир гесегинде къуллукъ этип гетди. Бир-биревге кагъыз язагъан кюй гьали бармы? Ёкъ. Ону девюрю де гетди.
Тек «Чубурув бойлар» деп айтылагъан къуллукъну, гьалиги заманда бир умпагьаты болмаса да, Къумукътюзде къулач яйып токътай, гетме де умуту ёкъ. Чубурув бойланы бир вакъти юрт хозяйство тармакъда чалышагъан малчылыкъ хозяйстволаны ишин асувлу этмек учун пайдасы бар эди. Язбаш вакъти, гюз вакъти юртну ичи булан юрюйген сиривлеге къарап, биз, гиччи яшлар, тамаша бола эдик. Арты алды ёкъ сирив оьзен. Къойлары, къозулары, эшеклери, атлары булан йылда эки керен Къазанышны ичи булан оьтеген сиривлер о вакъти бизге эрши гёрюнмей эди.
Гьали гёрюне. Гьали чи сиривлени о заман булан тенглешдиргенде юз пайдан эки пайы да къалмагъан. Юртну ичи тыгъыс. Ёл булан юрюйген машинлер кёп. Адашып гелегендей, бир сирив ёлдан оьтгюнче, нече машинни токътата. Ёл булан, авлакъ булан сиривлени гьайдайгъан девюр къайтмасгъа гетгенин англата.
Жагьиллер англамаса да айып ёкъ, гёрмеген. Магьаммат Хангишиевни «Чубурув бойларда» деген китабын да охумагъандыр, шону учун алтмышынчы, етмишинчи йылларда арагъа чыкъгъан сиривлени онда-мунда гьайдайгъаны не учун болгъанны айтма сюемен.
Къазанышны уьстюндеги тавларда гьайван-малгъа ашама яхшы от битеген майданлар бар. Язбашда, язда маллар онда отлай, къышгъа деп тюз ерлеге къайта. Тюз ерлер, оьзюгюз билесиз, бир башлап Хасавюрт, Бабаюрт, Ногъай районларда ерлешген. Къышда сиривлер шо бойларда тура эди. Язбашда янгыдан тавгъа гете.
«Гёчювюл гьайванчылыкъ» деп айтылагъан къурумну гьаракаты белгили. Ону сиптечилиги булан болгъандыр о вакъти мал сиривлер юрюйген бойну картасын этип, шогъар гиреген чакъы топуракъланы, юртланы ихтиярындан алып, шо оьрде эсгерилген къурумгъа берди. Мисал учун, Мычыгъыш бойгъа ювукъдагъы Яхсайдан тавгъа ювукъ Къазанышгъа ерли аралыкъдагъы юртланы ичинден, хас бойларындан оьтеген топуракъланы юрт администрацияланы къолламагъа ихтияры ёкъ. Олай закон бек четим масъалаланы гётере. Бугюнлерде, сиривлер оьтмейгенде де, о топуракълар къайтара администрацияланы ихтиярына неге берилмей, шо ери англашылмай.
Бираз алда «Гёчювюл гьайванчылыкъ» деп айтылагъан къурумгъа берилген ерге гирип уьйлер этгенсен деп мен таныйгъан адамны судлагъа юрютюп турду. Артда да судну къарары булан уьйлени шо къурумну ихтиярына алды. Адамны эркинлигин болдурагъанны орнуна, ону къыркъа буса, халкъ олай законланы нечик англама тарыкъ?
Бир нече гюн алда магъа бир къуллукъ болуп Яхсайгъа барма тюшген эди. Юртну ичинде маданият къала, школа, оьзге тюрлю идаралар къурмагъа ер къалмагъан. Чубурув бойлагъа гиреген ерлери буса онда да бар. Тек онда чыкъма ярамай. Неге тюгюл, закон ихтияр бермей.
«Гёчювюл гьайванчылыкъ» деген къурумну чубурув бойлардан сиривлер юрюмейгенде, алда юрюй деп алынгъан топуракълар неге есилерине къайтарылмай? Ногъай чёллерден Къазаныш тавлагъа етгинче бир бой тутуп ерлешген топуракълар алдагъы есилерине гелме тарыкъ деген къарарны чыгъарма заман болмагъанмы? О гьакъда халкъны пикрусуна тынглама неге ярамай? Бу ерде халкъ арада бишип-тюшюп тувгъан соравлагъа ким ва къачан жаваплар бережек деген бирдагъы сорав тува.
