Шу соравгъа толу ва мекенли жавап бермек учун, хыйлы ахтарывлар оьтгермеге, маълуматлар жыймагъа тюшер эди. Буса да, кёп теренлеге чомулмай, юртларыбыздагъы халкъны бугюнгю яшав-турушуна, гьалларына, мадарлыгъына байлавлу бир тюрлю гьасиллер чыгъармагъа болабыз. Озокъда, шоланы бир-бири булан тенглешдирегенде тарихи мердешлеринден башлап, табиат шартларына ерли гьисапгъа алынмагъа тарыкъдыр. Гьар юртну янгыз оьзюне хас айрыча аламатлары болагъаны гьакъ зат.
Юртну герти гьалын билмек учун, бир-бирде орамларындан айланып чыкъсанг да таманлыкъ эте. Янгурдан сонг тобукъгъа гелеген резин этиклерсиз оьтюп болмайгъан батмакъгъа дёнеген ёлланы, къынгыр-чунгур чырланы, алаша, къалкъыларына атам заманлардан берли тутулгъан сыныкъны, ташлангъан авлакъланы … гёргенде, шондагъы халкъ мадарлыкъда, токълукъда яшай деген ойдан кёп арек боласан. Ерли гьакимлер юз тюрлю санавланы да гелтирип: «Яман тюгюлбюз, яхшыбыз!» – деп инандырма къараса да, тек башлап тувулунгъан ой таймай эсингде къала. Къумукъда (район центрланы айтмайман, оланы имканлыкълары оьзге юртлардан эсе артыкъ) бир-бир дарги юртларда йимик къангалы темир къапулары булангъы савлай орам бою тизилип токътагъан къалалардай уьйлени кёп сийрек гёрежексен.
Масъаланы бирдагъы бир талчыкъдырагъан яны – жагьиллер гележегин ата юрту булан байлама сюймей. Сюймей дегенде, анадаш еринде эбе-хырлы яшав къурма имканлыкъ ёкъ саялы, башгъа якълагъа, эллеге чыгъып гетелер. Мисал учун, гетген йыл бизин районлардан Россияны оьзге регионларына 7093 адам гёчген. Шо санавлар йыл сайын арта.
Юртларыбызны аза барагъанлыгъыны себеплерин ахтарма башлагъанда биринчилей Совет Союз тозулгъан сонггъу йыллар гёз алдынга гелип токътай. Колхозлар ва совхозлар тозулду, техникасы, оьзге мал-матагьы талам-такъыш этилди, хыйлы адам ишсиз къалды. Шо инг башлап тавтюп ва тюз бойларда гьайван сакълав ва ашлыкъ оьсдюрюв булан машгъул болуп яшайгъан миллетлер учун айрокъда уллу зарал, тас этив болуп токътады. Шондан сонг биз гьали де айынып, эсге гелип болмай турабыз бугъай. Бизде бай деме чакъы юртлар бар сама бармы деген пашман ой тува. Бир затны мекенли англама герекбиз – юрт хозяйствону, агропромышленный комплексни янгыртмай туруп, юртларыбызны талайлы гележеги болар деген инамлыкъгъа оюбуз оьтесиз аз ер къала.
Районланы тенглешдиргенде, Къаягент райондагъы гьал бираз къолаймы экен деп эсиме геле. Неге тюгюл, къаягентлилер, минг йыллар алдын йимик, бугюн де юзюм оьсдюрювню ара бёлмей уьстюнлю кюйде юрютюп тура. Тюзюн айтгъанда, шогъар да къарамай, районда гьали де топуракъ масъала адилли кюйде чечилип битмегенин де эсгермей къойма тюшмейдир.
Юртланы хабарын башлагъан сонг, бирдагъы бир затгъа тергев бакъдырма сюемен. Неге бизде янгы юртлар къурулмай? Неге биз бырынгъы мердешибизни унутгъанбыз? Бир-бир юртларыбыз халкъыны санавуна гёре гиччи шагьарлагъа айланып бара. Масала, Къарабудагъгент – 17935 адам, Бабаюрт – 16131 адам, Тёбен Къазаныш – 14437 адам…1970-нчи йылдагъы ер тербенивден сонг, бизде эки янгы юрт къурулду. Бириси – Къоркъмаскъала, бирдагъысы – Уьчгент. Тек шоларда умуми санавгъа къошум болуп токътамады. Неге десе, оланы орнунда бырынгъы Къапчыгъайыбызны ва Торкъалибизни тас этдик. Артдагъы 50-60 йылны ичинде Къумукътюзде нече-нече янгы юрт арагъа чыкъды. Шоланы, оьрде эсгерилгенлеринден къайры, дагъы бириси де къумукъ юрт тюгюл. Ой къурма, гьасил чыгъарма себеп бар!
