Жамият чалышывчу ва язывчу Наби Ханмурзаевни 125 йыллыгъына

   


Пятница, 06.05.2018г. — «ЁЛДАШ».



Къумукъ адабиятны белгили устасы, совет девюрдеги адабиятыбызны кюрчюлерин салгъанланы бири Наби Ханмурзаев Тёбен Къазанышда сабанчы агьлюде тувгъан. Оьзюне сегиз йыл болагъанда атасы гечинип, шо заманындан башлап юрт загьматгъа тартылгъан ва анасына кёмек эте туруп оьсген. Яш заманында Наби яшланы кёбюсю оюнларында ортакъчылыкъ этген, йырлама кёп сюе болгъан ва хыйлы музыка алатланы (агъачкъомуз, балалайка, гитара) сокъма уьйренген.


 Шо йылларда ол халкъны кёп сарынларын, йырларын да уьйренген. Ондан къайры да, бизин уллу шаирлерибизни (Къакъа­шуралы-атлыбоюнлу Абдурагьманны, Йырчы Къазакъны, Магьаммат-Апенди Османовну, Абусупиян апендини, Манай Алибековну, Нугьай Батырмурзаевни) демократ, ярыкъландырывчу ва гуманист идеяларын сезген ва къабул этген. Оьзю оьсюп гелеген йылларда Наби адамланы къыйынын, тынчын теренден англап, ону халкъына бакъгъан сюювю артгъан.



Яш чагъында болажакъ шаир Жаватхан молланы алдында охугъан. Сонг ол 1914-нчю йылда Къазанышда янгы ачылгъан башлапгъы билим береген орус школада охугъан.



Н.Ханмурзаев 1916-нчы йылда Темирханшурадагъы реальный училищеге охума тюшюп, 1919-нчу йылда ону тамамлагъан.



Шо заманда Набини охувгъа бакъгъан гьасиретлиги артып, къумукъ адабиятгъа бакъгъан сюювю азербайжан, тюрк ва орус адабиятлагъа бакъгъан сюювю булан толумлашгъан. Огъар мекенли таъсир этген азербайжан шаирлерден Аликпер Сабирни (ону «Хоп-хоп намесин»), тюрк шаирлер Мегьмет Аминни, Фик­ретни, орус язывчулардан Пушкинни, Лермонтовну, Крыловну, Л.Толстойну эсгерме болабыз.



1920-нчы йылда Дагъыстанда совет гьукумат токъташгъан сонг ол Москвада къысгъартылгъан муаллим курсланы битдирип къайтгъан. Шо йыл Буйнакск округ ревкомну къарары булан Къазанышда янгы совет мактап ачыла ва ону директору этилип Н.Ханмурзаев белгилене. Янгы мактапны къурмагъа жагьил директоргъа «къартындан къадиси кёп» Къазанышда рагьат болмагъан, неге тюгюл онда 18 межит, уьч мадраса ва эсги ёрукъдагъы мактаплар да болгъан. Н.Ханмурзаевге шо ишинде Абусупиян апендибиз де, М.Хангишиев де талмав (кёмекчи) болгъан.



1927-нчи йылдан 1931-нчи йыл болгъунча Н.Ханмурзаев Буйнакск райОНО-ну заведующийи болуп ишлейгенде, хыйлы къумукъ юртларда (Паравул, Дёргели, Къакъашура) школалар ачдырып, оланы ишин бир ёрукъгъа салгъан. 1931-нчи йылдан 1935-нчи йыл болгъунча Н.Ханмурзаев охув ишлерде чалыша­гъанланы профсоюзуну обкомуну председатели болуп ишлей ва Магьачкъала шагьар советини члени бола.



1934–1935 йылларда Н.Ханмурзаев охув ишлерде ишлейгенлени профсоюзуну Москвадагъы Центральный комитетини ва Ростовдагъы профсоюзланы краевой комитетини члени этилип де чалыша. 1935-нчи йылны биринчи январындан башлап, 1936-нчы йылны биринчи январына ерли Н.Ханмурзаев Дагъыстан язывчуланы союзуну жаваплы секретары болуп да ишлей. 1936 – 1937-нчы йылларда ол Дагъыстан радиокомитетни адабият берилишлерини редактору болуп долана.


 1938–1939-нчу йылларда буса Дагъыс­тан пединститутну заочный бёлюгюню инст­руктору болуп ва къумукъ тилден дарс береген муаллими болуп ишлей. 1936–1940-нчы йылларда Н.Ханмурзаев пединститутну тарихи-филология факультетин оьр къыйматлар булан тамамлай. 1942-нчи йылдан 1950-нчи йылгъа етгинче ол Тёбен Къазаныш школаны директору болуп чалышгъан. Охув ишлени тармагъында тёкген къайратлы загьматы ва шаирлик яратывчулугъу учун Н.Ханмурзаев «Знак Почёта» ордени, «За оборону Кавказа», «За доблестный труд в период Великой Отечественной войны» деген медаллар булан савгъатлангъан.



Янгы яшав саялы Н.Ханмурзаев оьзю­ню итти къаламы булан да ябушгъан. Ол оьткюр пагьмулу шаир ва драматург гьисапда да белгили. Оьзюню яратывчулугъун Н.Ханмурзаев 1919-нчу йыл Дагъыс­тангъа уллу пасатлыкъ салып турагъан деникинчилеге ва инкъылапны ерли душманларына къаршы бакъдырылгъан сатира шиърулары булан башлай.



Сонггъу йылларда Н.Ханмурзаевни кёп китаплары басмадан чыгъып, бизин адабиятыбызны байлыгъын дагъыдан-дагъы артдырды: «Алды кюлкю, арты гёзьяш» (1929), «Уьстю кюлкю, тюбю ой» (1934), «Йырлар ва декламациялар» (1934), «Дагъыстан нелер гёрдю» (1934), «Энечи ва эмчи» (1935), «Дав йырлары» (1943), «Сайламлы йырлары» (1952), «Сайламлы асарлары» (1959), «Тегенек чечек» (1960).



Н.Ханмурзаевни бютюн яратывчулугъу пачалыкъгъа ва ону идараларына кёмек этивге байлавлу. Ол оьзюню шиъруларын Октябр инкъылапгъа, Ленинге, СССР-ге, Дагъыстангъа багъышлагъан. Шаирни англавуна гёре, шо замангъы биздеги насипли яшав – дюнья халкъларыны гележеги. Н.Ханмурзаев уьлкени гючюн, къудуратын артдырагъан биздеги уллу къурулушланы макътагъан. Загьматны темасын гётере туруп, ол колхозчуланы, ишчилени къурч загьматын алгъышлай. Шоллукъда, ол бизин уьлкеде «загьматчылар яратгъан ва токъташдыргъан» янгы жамият аралыкъланы халкъ учун пайдасын англатма къаст эте.



Н.Ханмурзаев оьтген асруну 20-нчы йылларында Т.Бейбулатов, А-П.Салаватов йимик дагъыстанлыланы уянма, охувгъа, билимге тергев берме, айрокъда етимлени, къатынланы, къызланы, олагъа эркинлик берип, шоланы охув, загьмат булан къуршама чакъыра. Шо гьакъда оьзюню «Бусурманлар, уянайыкъ», «Мактапгъа», «Ерли къызгъа», «Етимге», «Туругъуз, яшлар, туругъуз», «Къатын ёлдашлагъа» деген ва олай оьзге шиъруларында да айтгъан. Эсгерилген асарлары булан шаир, бир якъдан, инкъылапдан алдагъы адабиятны ярыкъландырывчу идеяларын узата, бирдагъы якъдан совет гьукумат салгъан масъаланы гётере, неге тюгюл шо гьукумат ва Н.Ханмурзаев янгы социалист ругьдагъы жамиятны билимсиз, охувсуз къурма бажарылмайгъанын англай болгъан.



Н.Ханмурзаев – хынжал тагъыв адатгъа биринчилей къаршы чыкъгъан шаирлерибизден. О девюрде хынжал тагъыв адатгъа къаршы чыкъмакъ оьч алыв адатгъа къаршы чыкъмакъ гьисаплангъан. Бу масъаланы чечивюню уллу политика ва социал маънасы да болгъан. Неге тюгюл, къан душманындан оьч алыв адат о заман бек юрюлген. Шаирни шолай асарларындан «Ташла, ёлдаш, хынжалны» (1927), «Биздей игит халкъ болурму дюньяда?» (1929) деген назмулары белгили. Бир-бир шиъруларында автор насигьатын оьзюню айыбын билеген адамланы тилинден айтагъандай юрюте:


Хынжал булан чабып биз сан сёгебиз,


Ватандашны къанын ерге тёгебиз.


Ахырында суд жазасын гечебиз,


Биздей игит халкъ болурму дюньяда?



Н.Ханмурзаевни иришхат шиърулары багъымчылагъа ва халкъны къыйынын ашайгъан оьзгелеге къаршы бакъдырылгъан. Шаир уьягьлю аралыкъда ачыкъгъа чыгъагъан, инсанны хасиятында бар, ёлугъагъан терс къылыкълагъа ва эсгиленген яшав къайдалагъа да оьзюню «Эр де неге бола бу?», «Къатын, сенден айрылмакъ борч болгъан магъа», «Оьле билмейген тёнгек», «Къызардашгъа – эркъардаш», «Тенгинг булан тери тарт» деген шиърулары булан къаршы чыкъгъан.



Оьзюню сатира асарларында Н.Ханмурзаев терс къылыкълы адамны яда ону яхшы таныйгъанны сёйлетип, оьз­лени юзюн оьзлеге ачдырагъандай бола.



Гьали савдюгерчилик касбу болуп да къалгъан. Амма о заманда Н.Ханмурзаев, адамлыгъын тас этип, савдюгерни аферист къайдада Уллу Ватан давну къыйынлы йылларында юрютгенлени- камачы Кавсаратны ва банкачы Байгинатны сёйлетип, шолагъа оьзлеге оьзлени пышдырыкъларын ачдырта.



Н.Ханмурзаев Уллу Ватан давну йылларында патриотлукъ идеялар, душмангъа къаршы бакъдырылгъан от-оьжетлик булан язылгъан «Кавказлылагъа», «Фронтгъа, ёлдаш, фронтгъа», «Ананы тапшуруву», «Уланым, унутма вёре», «Алгъа, ёлдаш, алгъа» ва олай хыйлы оьзге шиъруларын яратып, «Дав йырлары» деген китабын да чыгъарды. Шоланы арасында Совет Союзну Игитлери М. Гьажиевге, Х.Нурадиловгъа, В.Эмировгъа, Л.Гальченкогъа багъышлангъанлары да бар. Оьзюню дав назмулары булан шаир яш уланланы давгъа гетип, оьжетли душман булан ябушуп, ол гелтирген уллу балагьлар, санавсуз къыргъынлар саялы оьч алма, Ватанны шолардан азат этме къайнар кюйде чакъыра. Шо заман яратылгъан ону «Гитлерни ясы» деген сатира шиърусу да белгили.



Н.Ханмурзаев яратгъан кёп поэмалар да белгили: «Дагъыстан нелер гёрдю?», «Кооператив ва чычкъан», «Уьч тирмени, етти ерде юзюм бав», «Малы бар деп бир къатын алгъан эдим», «Къомузгъа сёз бериле», «Лопатка да, сенек де», «Бочкени канты».



Эгер айры китап болуп чыкъгъан ону чинк де уллу поэмасы Дагъыстанны тарихин лап да бырынгъы девюрлерден Совет замангъа ерли болгъан тарихи агьвалатланы шиъру къайда булан суратлап, орта юз йыллардагъы «Дербент-наме» йимик бизин таварихлени мердешлерин узата гелген буса, къалгъан оьзге поэмалары мысгъыл къайдада бизин жамият ва агьлю яшавда адамланы хасиятында болгъан ва бир тюрлю кемчиликлени мекенли терсликлени уста кюйде суратлап, шолагъа охувчуну тергевюн бакъдырып, къаршы чыгъа.



Наби Ханмурзаев драматург гьисапда да белгили. Оьтген асруну 30-нчу йылларында басмадан чыкъгъан ону «Эмчи ва энечи» деген пьесасы эмчилени пышдырыкъларын мысгъыл къайдада уьстюн ачып суратлай.


Уллу Ватан давну йылларында буса ол оьзюню «Оьч алывчулар» деген пьесасында фашистлер елеген юртну адамлары душмангъа къаршы юрютген ябушувун суратлагъан. Пьесаны о замангъы адабиятгъа хас бир тюрлю кемчиликлери (душманны келпетин осал этип суратлагъан) болгъан буса да, шо пьеса Тёбен Къазанышны, Дёргелини, Къакъашураны клубларыны сагьналарына салынып, ойналып, халкъны патриотлукъ ругьун гётерген.



 


А. Абдуллатипов,


Л. Шабаева.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля