Аллагьгъа уллу болуп бармасын, тек бу йылыбызда халкъыбыз зор уллу тас этивлеге тарыды.

Чебер яратывчулукъ, шаирлик, озокъда, ат ярышлар тюгюлю белгили, амма Магьаммат Атабаевни табанын таптап дегенлей гелеген Бадрутдинибиз бар эди. Шаирлик агъаву Магьаммат гечинген сонг, бу дюнья магъа да тунукъ болду дегенлей, ол да арадан бир ай да оьтмей, эсде ёкъдан мисгин гьисапда оьзюн эсгеривлеге ёл ачып, бу дюньядан гетди, Аллагь рагьмат этсин. Къайтыв ёкъну баш англай, юрек тынглама сюймей.

Озокъда, юреклерибизни таркъалмас талчыкъ, тарландырагъан пашманлыкъ къуршагъан, тек Бадрутдинни эсгергенде, ону яшавун гёз алгъа гелтиргенде, къара ренклер булан чаташып дегенлей ярыкъ ренклер де гелмей къалмай. Неге тюгюл, ол оьзю де бир тамаша ярыкъ адам эди (огь, не къыйын ону гьакъында «эди» деген сёзню къошуп сёйлеме!). Шолай эсгеривлеримни бир-экилерин язайым.

Студент заманларыбызны гьакъында айтгъанда, башлап эсиме гелегенлени арасында Бадрутдин де бола. 1961-нчи йыл, охума янгы тюшген вакътибиз, кёбюбюз бир-бирибизни танымайбыз. Дагъыстан пачалыкъ университетини орус-дагъыстан бёлюгюндеги къумукъ группада йигирмагъа ювукъ студент барбыз. Арабызда бийиксув, субай терек йимик назиксув, будай саламлар йимик саргъылт чачлары оьрге багъып таралгъан мактапдагъы охувчу яш йимик гёрюнеген бир яш бар – ол Бадрутдин экен. Шо заманлардан башлап, бизин юреклерибиз бир-бирине бек исинди ва 60 йылгъа ювукъ заманны ичинде агъа-ини йимик болуп яшадыкъ. Къумукъ группада Бадрутдин лап да гиччибиз эди, шогъар да къарамай, масхара-герти булан ону старостабыз этип сайладыкъ. Тюзюн айтгъанда, стипендия алмакъ учунгъу гезик де лап яхшыбыз турсун деп, сонг да нагагь дарсгъа гелмей къалсакъ: «А яш, журналда шону белгилеме чи!» –деп, огъар айтып боларбыз деп (баягъы, студентлербиз чи!).

Бадрутдин де, амалгъа геле туруп, озокъда, бизге тынглай эди. Шо замангъы къумукъ группабыз иш этип сайлагъандай тюрлю-тюрлю юртлардан жыйылгъан ва курсда лап яхшы группа болуп чыкъды, дарс беривчюлерибиз де бизин макътай эди, гьатта шолай къумукъ группа дагъы болмагъан дей эдилер. «Озокъда, болур: бизин старостабыз Бад­рутдин чи!» – деп, масхара-герти булан айта эдик, бизге къошулуп, Бадрутдин де Аткъай агъайны кюлкюсюне ошаш гелеген кюлкю булан шат кюйде къычырып кюлей эди.

Пагьмулу адам гьар якъдан да пагьмулу бола дейгени тюз буса ярай. Бадрутдин де, ону жан ювугъу Абдул-Керим Залимханов да йырлайгъанда оланы арив тавушларына, юрекге тамдырып-тамдырып йырлайгъан кюйлерине тынглап: «Я, булар чы йырчылыкъ касбуну юрютсе яхшы эди!» – деп, Бадрутдин тёшюн де алгъа чыгъарып, къарчыгъадай болуп, чартлап-чартлап бийийгенде буса: «Я, бу чу касбу», – деп эсиме геле эди. Тек Бадрутдин де, Абдул-Керим де язывчулукъну, поэзияны, журналистиканы сайладылар, тюз де этдилер.

Бадрутдин 30 йыл Дагъыстан китап издательствода къумукъ тилде чыгъарылагъан китапланы редактору болуп ишледи. Шо иш тынч иш тюгюл, айрокъда арт вакътилерде, неге тюгюл берилеген харж баргъан сайын аз бола. Язагъанлар кёп, шо яхшы, тек издательствобуз бир, о да гьали гьарангъа тыныш алагъандай болуп тура. Айтагъаным, шо гьалны гьакъыкъатын англамай, Бадрутдинге негьакъ хатири къалгъанлар да болгъандыр. Амма ол редактор гьисапда алдын чыгъарма герек китапланы кёп тергев этип сайлай эди. Издательстводагъы ону кабинети бир «штаб» йимик эди, гележекде яхшы язывчулар болма умутлу яш авторлагъа айрыча уллу агьамият бере эди. Тек язывчулукъ ишде терен харш салгъан тамазаларыбыз, бары да маданиятыбызгъа кюрчю болуп токътагъан халкъ авуз яратывчулукъ алдын экенни яхшы англай эди.

Къумукъ фольклорну ол яхшы биле эди: янгыз охуп тюгюл – гиччи заманындан тутуп ону татывун татып ва бир де ондан айырылмайлы. Ол биринчи абатларын алгъан Къакъамахиде фольклор экспедицияны заманында болдум (Бадрутдинни де экспедициягъа къошгъан эдим, ону булан бирче кёп юртларда фольклор жыйдыкъ). О юртну, ону айланасындагъы балкъыйгъан зор гёзел табиатны гёргенде, бу якъларда тувгъан, яшагъан адам поэзияны, йырны-сарынны сюймей боламы деп эсиме гелди. Ажайып арив йырлайгъан Салават бизге абур этип йырлагъанда, шо пик­рум тюз экенге гертиден де инандым. Арекден гелген къонакъ деп магъа да сый этгендир. Тек чинкдесин мен сонг билдим – Бадрутдинге ат да Салават къойгъан экен, шо да негьакъ тюгюл экен: Зайналабит Батырмурзаевни оьз тёшю булан ябып, биринчи гюллени оьзюне алып жанын берген дёргелили игит улан Бадрутдинни атын сыйлап, сонггъа таба тувгъан яшгъа, шо игитге ошасын деп, Салават агъай «Бадрутдин» деп ат такъгъан болгъан экен. Ювугъум Бадрутдин де шо атына амин болду, ювугъу учун жанын берме гьазир, тюз затны тувра бетине айтагъан адам болду…

Фольклорну гьакъында сёзюмню давам этейим.

Бадрутдинни уьюнде де жанлы фольклор барны кёплер эс этгендир. Ону къатыны ашын да, къашын да береген жюнгютейли Равзанат тартып аргъанын да арив тавушу булан сарынлар айтып йибергенде: «Гьейлер, булар бу дюньяда табушмагъан буса, о дюньяда табушар эдилер!» – деп эсиме геле эди. Сонг да, жюнгютейлилеге барысына да йыргъа пагьму берилген буса ярай деп ойлашып йибере эдим. Зор пагьмулар Татам, Барият, Саният Муратовлар, Бурлият Ибрагьимова ва башгъалар эсиме геле эди.

        Издательствону планына Бадрутдин къаст этип къошуп, сонг редакторлукъ ишни де ол арив кютюп, 1991-нчи йылда «Къумукъланы йырлары» деген китапны биринчи томун чыгъардым. Арадан 10 йыл оьтюп, шолайына экинчи томун да чыгъарма бажарылды. Гьалиден 2-3 минг йыллар алдын яратылгъан йырлардан, сарынлардан башлап, 19-нчу юз йылны ахырына ерли яратыла гелгенлери къуршалгъан шолай китаплар Дагъыстанда бир халкъда да чыкъмагъан. Бадрутдинни къасты болмагъан буса, къумукъларда да къачан чыгъажагъы белгисиз эди.

Арт вакътилерде биз Бадрутдин булан бирче къумукъланы айтывларыны ва аталар сёзлерини уллу жыйым китабын гьазирлей эдик. Эсде ёкъ четимликлер болду, сонг мен кепсиз болуп турагъан вакътиде, Бадрутдин магъа: «Ювугъум, юрегинге ювукъ алма, инг башлап герек зат – савлукъ, ону гьайын эт, китапны уьстюнде мен ишлей турарман! Магъа тапшурувунг бармы – айтып къой!» – деп гёнгюмню алды.

Гьалиден бираз алдын буса Бадрутдин, яман ёткюре туруп, магъа телефон сёйледи, оьзю авруп къалгъанны, больницада ятма баражагъын айтды ва шо къы­йынлы гьалында да баягъы «тапшурувунг бармы» деген сёзлерин айтды. Мен де ону гёнгюн алма сююп (оьлюв деген пикру чу къайдагъы зат!), ону магъа айтагъан сёзлерин айтдым: «Бир тапшурувум бар, ювугъум: савлугъунгну гьайын эт, китапны ойлашма, мен ишлей турарман», – дедим. Мен ону булан ахырынчылай сёйлей болгъанман. Орусларда ажжалыны алдында айтылгъан затгъа, этилген ишге «лебединая песня» деп айтыла. Къумукъланы айтывлары ва аталар сёзлери жыйылгъан китап Бадрутдинге ажжалыны алдында къув йырлайгъан йыр йимик болуп къалды. Къумукъ къакъакълардан – лайлалардан яшавун башлагъан Бадрутдинибиз – къумукъланы гьакъыл хазнасы булан савболлаша туруп, о дюньягъа гетди деме ярай.

«Эсгергенде эсге геле заманлар…» Бадрутдин ажайып жагь, ругьлу, чартлап турагъан адам эди. Ону атына къыйышдырып: «Бадрутдин, бадырап тур!»– дей бола эдим. Мен айтмасам да, ол шолай турма да тура эди. Дагъыстанны ва Темиркъазыкъ Кавказны чы нечик де, ол юреги-гёнгю булан савлай дюнья шарын да, гьатта бютюн аламны да къучакълама сюеген йимик эди. Азербайжанда матрос болуп асгерлик борчун кютгенлик ону поэзиясын денгиз-дерия йимик генг этме тармашдырды.

Ол Москвада кёп бола, онда, гьатта Ярославлда китапларын чыгъара. Йыракъ Гюнтувушгъа (Дальний Востокгъа) бара, онда язывчулар ва башгъалар булан таныш бола, «Пурха терезе» деген китабында шо арив суратлана. Бадрутдин Шекспирни «Гамлет» ва «Макбет» деген пьесаларын къумукъ тилге гёчюре. «Макбет» Къумукъ театрда да салына, ол Лондонда да бола, Шекспирни Халкъара Королевский Центрыны (Старфорд шагьар) члени бола, сонггъа таба ол чеберлик ойлары-гьислери булан «Уьлкерден эки юлдуз» этип, Шекспир булан Йырчы Къазагъыбызны да «сёйлете».

Милли тамурлары къумукъ-къыпчакъ булан байлавлу венгриялы (мажарлы) уллу алим Иштван Къонгур Мандоки Дагъыстангъа геле бола эди. Ону лап ювукъ адамларыны бирлери Жангиши Хангишиев, Бадрутдин, мен ва кёп башгъалар эдик. Тек нетерсен, ону оьлюмю де бизде, ата-бабаларыны элинде болуп къалды. Къонгурну васиятына гёре ону – гёммеге къатыныны эли Къазахстангъа алып баргъанланы бириси Бадрутдин эди. Шондан сонг да Бадрутдин Венгрия булангъы аралыкъларын уьзмеди, онда барды, онда шиъруларын да чыгъарды. Иштвангъа багъышлап, ону ва башгъа мажарлыланы гьакъында кёп материаллар жыйып, «Уьзюлген оьзенги» деген уллу китап чыгъарды. Тюрк халкъланы маданиятыны ва инчесаниятыны «ТЮРКСОЙ» деген къурумуну лауреаты болду. Ол А.Пушкинни, М. Лермонтовну, Г. Лорканы, Б. Брехтни, С. Есенинни, В. Высоцкийни, А. Валехини, Е. Евтушенкону ва башгъаланы асарларын къумукъ тилге бек уста кюйде гёчюрдю…

Бадрутдинни ой-пикру гьалларыны, гьис «къылларыны» гьакъында ону оьзюнден яхшы мен айтып болмайман. «Пурха терезе» деген китабындан бир гесекни гелтирейим: «… Уллу-гиччи болсун, къайда сапар чыгъа бусам, игитлерим мени булан бола, ёлумну авурлугъун алып, жанымны къувнакъ эте. Мени чинк де ювукъ игитлерим – давда белгисиз тас болгъан атам, кимбилди этилген Къазагъым, уланына къазылгъан къабурда ятгъан Нугьайым, къар борагъан авлакъларда къабурсуз ятгъан Абусупияным, Темирболатым… Къайсын-бирин айта­йым, юрек къутура… Оланы юлдузлары мени ёлгъа чакъыра…»

Бизин Къумукъ миллет – дюньяны къолай янын къуршагъан тюрк къавумланы бир бутагъы. Бутакъларыбыз яйылып гетсе де, тамурубуз – бир. Юрекге тынгласанг, къанны чакъырывун эшитесен. Оьмюрлер къысгъа болгъан сайын, тас этгенлерим булан табылажакъ дос-къардашымны мен бирден-бир гьасирет болуп излеймен…»

Бадрутдин оьзю де савлай Къумукътюзню сююмлю уланы эди: оьзю тувгъан, оьсген Къарабудагъгент якъны чы нечик де, оьзю ишлеп тургъан Къаягентни де, жан ювугъу Абдул-Керим Залимхановну юрту Оьтемишни де, Бабаюртну да, Яхсайны да, Эндирейни де, Кёстекни де, бары да Буйнакск районну да, Борагъанны да, гьатта Моздюк бойдагъы къумукъланы да – къайсын-бирин айтайым! Озокъда, шо сююв – инг башлап ону поэзиясы къайсы къумукъгъа да ювукъ экенге. Тек ол башгъа якълардан да халкъыбызгъа къолундан гелеген кёмекни этме белсенип турагъан оьзден эркек эди. Мисал учун, ата юртум булан байлавлу бир агьвалатны айтып къояйым. Биринчи Магьачкъалада савлай Дагъыстанны оьктемлиги, юртлум Солтан-Сайит Къазбековну атын тайдырып, уллу орамгъа башгъа биревню атын къойгъан деген эдепсиз къарар кёплени къазапландырды, судлагъа да бердик, тек тюзлюкню тапмадыкъ. Гьасили, бажарылмагъанда, Бадрутдинге ва юртлум Гьажи Гьажиевге шо ишге къарамакъны тиледим. Бадрутдинни къасты булан олар Магьачкъаланы мэри Муса Мусаев де къошулуп, Семендерде алдагъы орамдан да узун, генг, бугюню де, гележеклиги де къалышмайгъан орамгъа Къазбековну атын такъмакъ деп къарар чыгъарды.

Бадрутдин булан байлавлу дагъы да булай гьал эсиме гелди: тийишли кюйде ойлашып турмайлы буса ярай, бир-биревлер санавгъа булайына аз (Аллагьу Таала санамасын!) халкъыбызны «ариякъ-бериякъ» деп, эки-уьч бёлюп сёйлеп къоялар. (Кёбюсю башгъа миллетлер бир-бирине тиллери де англашылмайгъан, ийиси-пусу тиегенлени де «бизинкилер» деп туталар), Бадрутдин олай сай ойлашагъанлардан тюгюл эди. Уьстевюне, ол оьзюне хас кюйде арив къапиялашдырып, иржайып: «Олар да, булар да бир-бирине ариякълылар тюгюл – аривякълылар!» – дей эди.

Тек нетерсен, шаирлик, ювукълукъ къалабызны тамындагъы бир уллу таш авуп ерге тюшдю. Амма, Аллагьны яхшылыгъындан, шо къалабыз сав, ону гележекде сав кююнде сакъламакъ учун бизин Бадрутдинибизни поэзиясы да, ругьу да, эсде ёкъдан васиятлагъа айланып къалгъан насигьатлары да кёмек этежеги шексиз.

Ятгъан еринг ярыкъ болсун, Аллагь рагьмат этсин, азиз юувугъум Бадрутдин!