Ярашны охувчулагъа ярашагъан яратывчулугъу

Къумукъланы «Ёлдаш» газетини адабият бетинде гьали-гьалилерде «Бизнес леди» деген хабарны охума башлагъанда, яшавну гьалиги заманын суратлай­гъан язывчуну чебер тилине, яшавну тюз суратлайгъанына баракалла билдире туруп, ким язгъан экен деген сорав авторну ахтарма борч­лу этди. Ону язгъан бизин къурдашыбыз, хасиятын, къылыгъын, языв пагьмусун Дагъыстанны язывчулары ушатагъан, халкъгъа эртеден таныш, белгили язывчу, шавхалянгыюртлу Яраш Бийдуллаев экенни билгенде, хабарны охуп битип, шоссагьат телефонгъа узатылдым. Амма ону къутлама бажарылмады – телефону байлавлукъдан айырылгъан эди.

 

Арадан узакъ заман гетмейли, Ярашны уста бе­зендирилген ва гёзге арив тиеген «Сюювню тавушу» деген китабы къолума тюшгендокъ, китапны барын да охуп чыкъдым ва бек сююндюм. Нечик чи артдагъы отуз йылланы узагъында Дагъыс­танны язывчуларыны, кёбюсю къумукъ язывчуланы арасында проза жанрда ишлейгенлер аз. Язагъанлары да, маънасыз, сай темаланы, иришхат, масхара хабарланы гьакъында язма амракъ. Айрада яш язывчулар, бары да дегенлей, шаирлер болуп къалгъанлар.

 

Мен оьзюм де язгъан чакъы проза асарларымны темаларын яшавдан алып язаман. Шо саялы болма да ярай, Ярашны яратывчулугъу магъа бек ювукъ. Яраш – къумукъ адабиятгъа кёп яшлайын гелген, аз язып, кёпню айтып бола­гъан къумукъ прозаиклени бириси. Бизге языв-бузув аврув бирге оьтген асруну 1970-нчи йылларында къабунгъан десек, ялгъан болмас. Амма Яраш ишлейген еринден сама пайдаланмайлы яза­гъанын охувчулардан яшырып дегенлей юрюйгени кёп йыллар бола. Ол башгъаланы йимик, бир хабар язса, ону бир нече ерде чыгъара­йым деп къаст этип айланмай – табиатындан берилген, айрада бугюнлер кёплеге етишмейген сав-саламат хасиятлы ва эдепли адам.

 

Яраш Бийдуллаев узакъ йыллар къумукъланы биргине-бир таяву «Ёлдаш» газетинде хыйлы йыллар адабият бёлюкню ёлбашчысы болуп чалыша. Ол язгъанын барын да охувчугъа етишдире турмай, арты-артындан бир нече сайламлы чебер китаплар чыгъаргъан. Ярашны китапларында Дагъыстанны халкъ язывчусу Камал Абуковну темалары, язагъан къайдасы, суратланагъан игитлерини келпетлери, яшавну герти суратланыву, тюзлюкню якълайгъан, намусгъа байлангъан адамланы гёрме боласан. Шо замангъы яш къумукъ язывчулар Камалны адабият асарларына сукълана эдик. Камал ­оьзюню къужурлу хабарлары ва повестлери булан Дагъыс­тангъа чы нечик де, Россиягъа, гьатта савлай Совет Союзгъа белгили язывчу ва абурлу критик эди. Биз ону асарларындан уьлгю алма къаст эте эдик.  

 

Яраш яш йылларындан берли «Йыракъ ёллар», «Ювушан байлам», «Ба­гъышла, намарт сюйгеним», «Сюювню тавушу» ва башгъа китаплары, хабарлары булан къумукъ охувчуну разилигин ала гелген. Ону яза­гъан темалары, яратагъан игитлери бары да дегенлей яшавдан алынгъан, бугюнгю адамны тюз ёллагъа онгара. Айрада язывчуну лирика хабарлары уста язылгъан, жанлы келпет ярата, шолай яшав гьалланы охувчу оьз­лер яшайгъан ерде гёрме де бола.

 

Оьрде эсгерилген «Бизнес леди» деген хабарын алайыкъ. Хабарны аслу маънасы – Россияда бирден-эки яшав шартлар алышынып, совет халкъ бары да дегенлей янгы базар къайдада яшама борчлу болду. Натижада, заводлар, фабриклер сатылды, колхозлар, совхозлар бузулду, ишчи ва сабанчы халкъны кёбюсю алапасыз къалды. Гьар ожакъгъа дегенлей авлетлени, агьлюню сакъламакъ учун къайдан буса да, нечик буса да далап этме тюшдю. Шо йылларда бир-бир эркеклер нетежегин билмей адап турагъанда, къыйын намусну къолгъа аналар алды. Хабарда автор шо гьалгъа тюшген агьлюню къыйын яшавун, авлетлерини гьайын этеген ананы далаплыгъын гёрсете.

 

Авлетлерин сакълама борч­лу Керим, янгы яшавгъа къы­йышып болмай, ичкиге тарый, тарыкъсыз юрюме башлай. Яшлагъа аш сама да етишдирип болмайгъан агьлюсю Зарипат, эри булан эрише, тартыша, эрине ожакъгъа кёмек этмекни тилей. Ондан пайда болмажакъны билгенде, эринден айырыла ва къурдаш къызлар булан биригип, нетип де янгы яшавну ёлун тапма уруна. Бирге охугъан къурдаш къызлар булан, кёп четимликлерден оьтсе де, терс ёллагъа тюшмей, башгъа тиштайпалар булан да биригип, бир гьалларда Тюркиягъа савдюгерге юрюме башлай. Нечакъы къыйын болса да, авлетлерин ач болма къоймай. Ишден, къыйынлыкъдан тартынмайгъан ана, бара-бара туруп, бир кантсыз акъча да топлай ва ожагъыны гьайын эте: яшларын охута, арив гийиндире ва ожакъда шатлыкъ тувулуна. Гёресиз, автор, шолай къыйынлыкълагъа тюшгенлеге эркек ёл табып болмагъан ерде, тиштайпалар, аналар кёп эренлерден гючлю чыгъагъанын ва къыйынлыкъгъа чыдамлыгъын гёрсетип бажара. О йыллар бизин бугюн де гёз алдыбызда.

 

Язывчу кёплер тюшген къыйын яшав шартланы уста суратлай, бир- бир эркеклени гьайсызлыгъын да, аналаны далапчылыгъын да, гючлю ругьун да уста гёрсете. Бу хабар адамны ругьу къыйынлыкъдан оьрде болма герекни охувчугъа айтып тура. Пайдалы хабар, тарбиялы адабият… Ярашны къайсы хабарын алсакъ да, оланы аслу темалары: ожакъгъа, агьлю аралыкълагъа, айрада, сююв лирикагъа багъышлана, гьатта табиатны шо инче гьислерин тюз къоллап бажармаса, сюювге абур-сый этилмесе, о гьис уллу балагьлар гелтирме де болагъанны гёрсете. Эр-къатын сюювден сююнюп, бир-бирине абур-сый этип яшама уьйренме герек деген маънаны охувчугъа англатма къаст эте. «Бийни оьлюмю», «Сюювню тавушу» деген хабарлар шо къайдада язылгъан ва охувчуну кёп затгъа гёзюн ача.

 

«Уьч там къысгъан къыз» деген хабары къумукъ охувчугъа айрада тамаша тиежек. Биринчилей, автор бек агьамиятлы теманы охувчугъа оьзюню тилинден суратлай. СССР бузулуп, давну утдургъан эки де Германия бир пачалыкъ болгъан йылларда, ол ГДР-ни халкъы совет яшавда яшайгъанда таныш болгъан адам буланы къонакълай чакъыра. Танышыны къатыны айтгъан кюйде, оланы эки яшы болгъан: бир улан, бир къыз. Булар айырылгъанлы 10 йыл да бола экен. Германия эки пачалыкъ заманда, о якъдан бу якъгъа гелгенлени бириси Анини ушата ва къыз бай капиталист немисге алданып, эринден айырыла ва ону булан ари якъгъа гёче. Оьзю де он бир къабатлы уьйню алтынчы къабатында ­янгыз яшай. Ожакъны еси Ани булагъа кофе онгарма уруна. Къонакълар буса арив, бай онгарылгъан уьйдеги мал-матагьгъа тамаша бола. Бар зат мекенли ерлешген. Кофе иче туруп, арада лакъыр юрюле.

 

«Ну, нечикдир дагъы Россияда, Кавказда ашав-яшав? Сизде чи давлар да юрюле бугъай? Гьали сама битгенми?» – деп сорай Ани. Ахырда лакъыр акъча темагъа чыгъа…

 

«Акъча… Бизде де шо. Акъча – биринчи ерде. Шо болмаса, бирев де яшап болмай. Ишсизлер кёп. ГДР-ни заманында ишсиз адам ёкъ эди. Социалист жамият шолай къурулгъан эди. Сизде де ишсизлер кёп бугъай. Заманда бир телевизордан айта бола,– деп, Ани сёзюн узата. Тек иш ёкълагъа яшамакъ учун арив пособиелер берегенни, ожакъдагъы яшларына ерли гьакимият кёмек этегенни ва башгъа тюрлю гьай этиливню билдире туруп, жагьиллеге касбусуна гёре иш тюшмейгенге, ишлеп турагъанланы ерлери бирден-эки ябылып, халкъ яйылып къалагъан гьакъда да лакъыр юрюле.

Ярашны яратывчулу­гъунда, айрада сюювге ба­гъышлангъан асарларында, игитни келпетини ич ­дюньясын, ону оюн, умутларын, сююв гьислерин уста суратлап бажарагъаны кёп ерлерде ёлугъа.

 

Ону хабарлары психология яндан да, философия яндан да, чебер сёз яндан да, келпет яратыв яндан да уста язылгъан, охувчуну оюн къуршап ала. Бу ерде язывчуну пагьмусу янгыз хабарлар булан тамамланып къалмай, яшав темалагъа багъышлап, повестлер, романлар язма эртеден бишгени гёрюне. Яраш яшавну бек тергейген, билеген, кёпню гёрген ва тюз гьасил чыгъарып болагъан язывчуланы бириси экенине хабарлары да шагьатлыкъ эте. Къумукъ халкъны гележекде Ярашдан ким де сукъланардай терен маъналы чебер асарлар къаравуллама ихтияры бар.

 

«Сюювню тавушу» деген китабында Ярашны «Къолъязыв тептерлери» де ерлешген. Къысгъа болса да, оларда маъналы ва охувчугъа пайдалы лакъыр юрюле. Бу ерде мен Ярашны къумукъ тилни яхшы билегенлигин, язывун янгыз оьзюне хас хаты булан, охувчугъа енгил болагъан кюйде, шо бир заманны ичинде тынч охулагъан, халкъ къоллайгъан сёзлер булан язылгъанын арив гёремен. Яраш – бек эдепли адам, айланагъа ярыкъ, иссилик себеген, пагьмусун яйма алгъасамайгъан язывчуланы ал сыдыраларында.

 

Бу йыл бизин къурдашыбыз, газетни аркъатаяву, бетинден исба­йылыкъ да, иржайыв да таймайгъан, сёзге ачыкъ, оьзден юрекли къумукъланы пагьмулу язывчусу Яраш Бийдуллаевге 70 йыл тамамланды. Ону бугюнгю жагьлыгъына ва юрек кюйленивюне къарап, шо йылланы огъар бирев де бермежек.

 

Къурдашыбыз Яраш, сени шо сыйлы юбилейинг булан къумукъ язывчуланы, охувчуланы атындан гьакъ юрекден, таза юрекден къутлайбыз! Энниден сонг да яшав булан ярашып яшама сагъа Аллагьутаала узакъ ­оьмюр, савлукъ, юрекге къурч ругь да берсин!

 

Етмиш деген не хабар?

Сен не сёйлейсен, а яш!

Сен айтагъан бош хабар,

Бизин Яраш яппа-яш!

 

Къалсын Акъгёзов,

язывчу.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля