Къалсын АКЪГЁЗОВ

 

«Уьзюлген къыл»

(Романдан гесек)

 

Адамны тарбия оьлчевю – адамлыкъ. Дюнья болгъан сонг, дюньяда яшав болгъан сонг, яшавда адамлар болгъан сонг, оланы яхшылыгъы булан яманлыгъы болмай къалмай. Адам адамлыгъын этип, халкъны яхшылыгъында шатлана, къайгъысында талчыгъа.

Колхозну къуш фермасына къаравул этеген Забитни къардашы тайып, гече фермагъа гёз къарав этме Муса-агъавгъа тилеген. Январ айны ахырынчы ачувлу гюнлери. Сувлар бузлагъан, ерни алашаракъ къар япгъан. Кимге де къуллукъ этеген Муса-агъав ахшамокъ къаравул уьйню печин якъгъанда, гиччирек уьй шоссагьат исиди. Тамаза, ахшам намазын да къылып, тахтамекде янтайды, тамда илинген ва чанг басгъан эсги агъачкъомузгъа къарап, ойгъа батды. О мунда къайдан гелгенни англамагъан кюйде, узатылып, ону алды, чангын сибирип, бойлугъуна аркъасын да таяп, алгъасамай къылларын кюйледи. Пашман юзю булан ону сокъма башлады, макъамгъа гёре гёнгюрев де эте. Оьзю къарт буса да, тамазаны тавушу яш, таза, къулакъгъа арив чалына. Къумукъ печде янагъан отгъа да тикленип, ол къомуз черте башлады. Юртда кёп аз адамны къалгъан къумукъ печлери бары да дегенлей кёмюрге чыкъгъан, тек Муса-агъав уьюнде къумукъ печни бузма къоймай.

Муна гьали де ол, къаравулчуну уьюнде янагъан къумукъ печни къызыл ялынына да къарап, ойгъа батгъан. От, ялын ону ойларын яш йылларына элте. От яна, къомуз чертиле, юрекде дав, оьлю, агьлар…

Складланы тергей туруп геч къалгъан Рашит къаравул уьйню алдындан оьтдю, ондан бир пашман чалынагъан тавушгъа къулакъ асды, тамаша болуп, уьйге гирди.

– Муса-агъав, сизмисиз? – деп ону къомуз согъагъанына тамаша болду.

– Ай, бола заман-заманда шулай кюйлерим, олтур, – деп, къомузну тамгъа таяп, ферманы зоотехниги Рашитге олтурма ер гёрсетди.

– Согъугъуз да ярай буса. Мен турмай эдим, сиз согъуп бажара деп. Къайдан уьйренгенсиз? Агъачкъомуз согъагъан адамны юртда биринчи гёремен, – деп тиледи Рашит.

– Къулум, о кёп уллу история…

– Айтыгъыз да, ярай буса…

– Бу хабар тюгюл, Рашит, болгъан иш. Тынгла буса, – деп къомузун чертип йиберди. Ону къыллары къартыллай, тамазаны пашман гёнгюревю юрекни сыныкъдыра. Муса-агъавну къаралдын бармакълары сабурдан тербене. Рашит ону къолларына тергевлю къарады. Муса-агъавну бармакълары узун тюгюл, бираз мазаллы, къаралдын, загьмат синген къоллар. Шо къоллар не иш де этген. Кёп йылланы узагъында шо къолланы айырылмас къурдашы бел де, сенек де болгъан. Сонг олар топуракъ сюрген, урлукъ чачгъан, ашлыкъ оргъан, бичен чалгъан. Шо къоллар душмангъа къаршы къолуна савут да алып, немис душман булан дав да этген. Шо къоллар нече-нече Ватан учун жанын берген ёлдашларыны гёзлерин япгъан, уьстюнлюк гелген гюн шо бармакълар хумгъа, чанггъа, насгъа батгъан бармакълар, азгъан, арыгъан бетинден агъагъан инг де аччы, инг де сююнч Уьстюнлюкню гёзьяш­ларын сибирген. Сонг колхозну тилевюне гёре къуш фермада жанлагъа ем берген, сув ташыгъан, оланы тюбюн тазалагъан, гечелер де юхламай дегенлей, шо къоллар колхозну гелимин артдыргъан. Не де гёрген шо къоллар, тек тынчлыкъ гёрмеген.

– Мен оьмюрюмде къолума къомуз тутгъан адам тюгюл эдим, – деп башлады ол ойнавун токътатып. – Йыргъа пагьмум бир заманда да болмагъан, гьали де ёкъ. Бу кюйню уьйренгенимни себеби де ювугъум болду. Къурдашым бар эди мени давда Осман деп, ариякълы. Эркек хасиятлы, тизив уланыды, бек тизив. Гьай аман ягь, къоркъув, тартыныв деген зат ёкъ эди ону яш къаркъарасында. Улан десенг уланмеди, ярдан гесип алгъандай, бийик десенг – бийик,­ гючлю десенг – гючлю, исбайы десенг – исбайы. Къоччакълыгъын айтсам – танк эди, танк. Бир досу бар эди ону Багъыдат деп. Шуралыды оьзю де. Айтагъаным, Осман ювугъум­ ону ажайып­ бек сюе эди. Амма ол не­мислени къырагъан кююне къара­санг аймажакъ эдинг ону адамны сююп болагъан юреги бар деп. Немислеге адамлар демей эди, «жинлар» дей эди. «Къырыгъыз жинланы!» – деп къычырып, автоматгъа яллыкъ бермей эди. Олай къатты да, сюювге инче де юрекни мен узакъ оьмюрюмде дагъы гёрмегенмен, – деп, тамаза терен кюстюндю, дагъы да къомузун чертди. Макъамгъа гёре заманда бир гёзлерин юма, ача, дагъы да черте. Дав майдан, ювугъуну сюювюн эсине ала, бир-бирде къылланы йымышакъ сыйпай, бир-бирде оланы уьзме сюегендей, гьасси чертип йибере.

– Айтагъаным, гюнлени бир гюнюнде, тап бугюн йимик эсимде, къыркъ экинчи йылны июн айында Москваны къырыйында бизге буйрукъ гелди. Огъар гёре кёмек етишгенче биз гьужум эте гелеген немислени нетип де окоплардан оьтме къоймай токътатма герек эдик. Эртен вакъти. Гюн янгы гётерилип геле. Чувлукъ. Окоплар йылан йимик бурула-бурула гетген. Солдатлар, автоматларын да онгарып, «жинланы» къаравуллай. Эки янда гьеч гёрюнеген зат ёкъ. Бир сагьат къарадыкъ – ёкъ, эки сагьат гетди – ёкъ. Гюн шайлы гётерилген, яллав. Окопну ичинде къабурну ичидей бюркев. Уьстевюне, ичме сувубуз да битген. Бир заманлардан арекде автомат тавушлар эшитилди. Къарайбыз, кёп душман уьстюбюзге багъып геле. Олар бизин гёрмей, тек токътавсуз атыша. Душмангъа къарап, тишлерибиз къысыла, оьчлюгюбюз тап тамагъыбызгъа тыгъылгъан. Урма буйрукъ ёкъгъа тынып токътагъанбыз, душмангъа атышма гьаппа-гьазирбиз. Оланы ювукъ гелме къоюп, командирибиз атышма буйрукъ берди. Уруп йибердик биз, йыгъылып йиберди немислер, тек ара бёлмей атыша туруп гелелер. Бизге тынч, душманны ачыкъ гёребиз.

Бизин окоплар аман сакълай. Аз заманны ичинде кёп немисни къырдыкъ. Бираз алгъа гелген сонг, бары да бирге дегенлей ятып къалдылар. Шолай буйрукъ болгъандыр. Сонг алгъа багъып сюйкеле башладылар. Биз де турабыз токътавсуз атышып. Яннавурумда Осман ювугъум да бар. Ол, атыша туруп, оьз-оьзюне сёйлене, йыгъылгъан яда къоркъуп алгъа сюйкелмейген «жинлеге» къычырып кюлей, заманда бир мысгъыл сёзлер де къоллай. Бу гьал ону къаркъарасына бирден-бир гюч бере. Кюлкюню де бола тюрлю-тюрлюсю. Османны кюлкюсю башгъа солдатлагъа да къуват береген, къырылагъан душманны ругьун бузагъан кюлкю эди. Бизден де бар оьлгенлер, яралангъанлар. Душманны чы яртысы–ерде. Артда да олар атышывун токътатды, биз де токътадыкъ. Бираздан олар дагъы да алгъа тербенме башлады. Биз де башладыкъ гюлле янгурну. Бу гьалгъа чыдамайлы, душман артгъа тартылды. Окопларда яллав, сувсапбыз, эринлерибиз таза къуругъан, тек шатбыз. Осман да айтгъанлай «жинланы» токътатгъангъа шатбыз. Амма ябушув битип къалмажакъны да билебиз.

Шулайлыкъда тюш болду. Янгыдан чапгъын, янгыдан дав, янгыдан оьлю, янгыдан агьлар. Бирдагъы токъ­татдыкъ душманны. Бизден де савлар аз бола бара. Гелеген кёмек де ёкъ. Немислени хыялын да билмейбиз. Тек бир затны билебиз: оьлербиз, амма буйрукъну кютербиз. Экинниге таба дагъы да оюн, законсуз оюн. Гьали олар эки яндан геле. Нечакъы да къаст этдик. Олагъа етишген кёмек де булан, бирлери алдан, бирлери солдан, башгъалары онгдан геле. Къычыра, акъыра геле. Бир де башгъа тюгюл ченгертки къувалайгъандан. Ахырда ювукъ гелдилер. Окопдан чыкъма биз де гьазир болдукъ. Осман ювугъум­ну бир мыйыкълары бар эди, бир мыйыкълары, оьзю де айтагъанлай Сталинни мыйыкъларына ошайгъан. Къара десенг – къара, генг десенг – генг. Ювугъум гьар заманда да алгъа биринчи гётериле эди. Ону «Вперёд, за Сталина!» деген сёзлери башгъаланы юреклериндеги къоркъувну да унутдурта эди. Гьали де о автоматын оьрге де гётерип, алгъасап окопдан чыкъды. Ону арты булан биз де чыкъдыкъ. Оьлегенибизни билебиз, тек осал оьлме хыялыбыз ёкъ. Душман булан юмурукъ ябушув башланды. Немислер гюч эте. Этмейми, биревге бешев чю бар. Юмурукъ ябушув узатыла. Хыйлыларыбыз яралангъан, арыгъан, бирлери йыгъылгъан, мени де гючюм битип бара. Янгыз Осман ювугъум талмай ябуша. Огъар дёртев, бешев бирге чаба. Тек ювугъум оланы уьстюне гелме къоймай. Бирлерине тебе, бирлерине башы булан, башгъаларына юмурукъ булан ала-пелекет сала. Шу мюгьлетде, къарайбыз, «жинлар» гьара-гьурай салып къачып йиберди. Кёмекге гелеген бизинкилени гёрген экен. Бу гьал бизге янгыдан гюч берди. Осман ювугъум къачып барагъан бир немисни тутду да, путлукъ чакъы юмуругъун уруп ону еринде къойду. Бирдагъысына онгарылды. Огь, не тюеди ювугъум оьзю йимик уллу къаркъаралы немисни. Токъалап, шо ерде оьлтюрдю нажжасны, – деп, Муса-агъав янагъан отгъа тигилген кюйде дагъы да чёгюрюн черте башлады.

Уьйде шыплыкъ тувулунду. Бирден тамаза ялындан къаравун айырып:

– Печде от сёнгенни сюймеймен, агъач салайым чы, – деп турма сюйдю.

– Мен саларман, –деп, Рашит алгъасап къыргъа чыкъды.

– Айтагъаным, – деп узатды тамаза Рашит печни онгарып битгенде. – Кёмекге гелгенлер булан къучакълашабыз, бир-бирибизни къучакълайбыз. Сав къалабыз деп кимни эсине геле эди?! Давда да бола шат мюгьлетлер.

О бойлугъун тюзледи, къомузгъа ях­шы тикленип, къылларын сыйпады.

– Лап шу тюсдеги чёгюрю бар эди Осман ювугъумну. Ону бармакълары яхшы согъагъанына къанмай, согъа туруп чёгюрюню къабургъасына чертип де йибере эди. Тизив согъа эди ювугъум, бек тизив. Йырлама да йырлай эди сагъа, адам тынглап турма сюердей. Аллагьутаала биревлеге бар пагьмуну берип, биревлеге бир зат да бермей къоя.

Гелгенлер бизге сув да берди, ашатып да тойдурду. Яралангъанланы, оьлгенлени де жыйдыкъ. Немис тез арада дагъы чапгъын этмежегин де билебиз. Ял алма солдатлагъа ихтияр да бердилер. Шо арада яшланы бириси Османгъа йырламакъны тиледи. Осман да, ону къомузу да бизге бек аявлу эди. Чертип согъуп йиберди шонда ювугъум. Биз кёп сюеген Абдулланы йырын да йырлады. Ону йырлавунда биз этген давну уьстюнлюгю де, давда оьлген къурдашларыбызны къайгъы­сы да бар эди. Ону къонгур тавушу бир-бирде оьзен сувдай шырыллап агъа, бир-бирде оьлген къурдашларыны эсделиги къомузуна чертегенине къанмай, чёгюрге юмуругъун уруп да йибере. Солдатлар тыныш алмай дегенлей Османгъа тынглай.

 

Тур-турсана, мени Абдуллам, турсана!

Юрт ягъаны басып гелген явлар бар.

Къартны-къуртну къоймай тура къайтмагъа,

Къатын-къызны олжа тута сатмагъа.

 

Барыбыз да тынып токътадыкъ. Бек сюедик биз Османны йыры саялы да, ёлдашлыкъ саялы да, эркеклик саялы да. Йырлап битгенде яшланы бириси ону тёшюнде ордени ёкъну эс этип:

– Осман, орденинг къайда? – деп сорады.

Ювугъум генг тёшюне къарады – ордени ёкъ.

– Шо семиз «жинни» токъалайгъан­да тюшгендир,– деп, ол чалт окопгъа оьрленди.

– Осман къой, сонг къарарбыз, – дедим мен.

Тынгламады. Тартынагъан улан тюгюл эди ол. Ачувгъа йимик гелгенлени командирини янына гетип арабызда командирибиз де ёкъ. Болгъан буса, балики, огъар тынглар эди. Биз де къалдыкъ хапарламай. Нечик алай да, гетди. Шо немис сойралгъан ерден орденин тапды, бизге де багъып­, ону тёшюне тагъып тура. Бирден … автомат тавуш эшитилди. Ари-бери къарадыкъ – гёрюнеген гьеч бирев ёкъ. Ювугъум алгъа бир абат алды, сонг темтиреди, аякъларын герип токътады. Чапдым уьстюне, къычыра, тарлыгъа туруп чапдым. Артым булан яшлар да тербенди. Мен етишгенче о тобукъларына чёкдю, сол къолу булан орденин тутгъан, бармакъ араларындан таба къан агъа, – деп тамаза тарлыгъа-тарлыгъа къомузун токътатып, печде янагъан отгъа тигилип къалды. Оьзюнден пурмансыз гёзлеринден агъагъан гёзьяшларын сама сибирмеген гьалда, ювугъуну гёзлерин ябагъанын эсине алма ярай, печге тигилип турду. Уьйде шыплыкъ. Силкинип, гёзлерин отдан айырып, сёзюн узатды.

– Гьай аман я, артдан гелген кюкай гюлле ювугъумну тувра юрегине тийген. Къучакъладым ювугъумну, онг билегин тутдум, ону путлукъ чакъы юмуругъу къысылгъан, бек къысылгъанлыкъны гючюнден бармакълары агъарып, акъ тюсге гирген. Къаркъарасында бар чакъы гючю де, ачуву да гелип шо юмуругъуна жыйыл­гъан эди. Осман мени де къучакълады, ёлдашларыбыз да ону къуршап токътады. Оланы бириси ювугъума атышгъан, яраланып ятгъан немисни де тапгъан экен. Еринде оьлтюрген. Ятдырдыкъ ювугъумну, амма ону юмуругъу къысылгъан кюйде. Эгь, Рашит, мени суратгъа гьюнерим болгъан буса, бизин юртда да, ювугъумну юртунда да, сюйгени Багъыдатны юртунда да Осман ювугъумну шо ахырынчы келпетин: арнавутдай солдатны генг тёшюнде орденни, ону тутгъан сол къолун, бармакъларындан агъагъан къанны, къысылгъан юмуругъун, оьчлюкден яллайгъан гёзлерин, душмангъа ачувлукъдан хабылгъан эринлерини суратын ташдан этер эдим,– деп, тамаза дагъы да отгъа тигилип, ойгъа батды.

Шыплыкъ да макъам экен. Гьар кимни юрегинде оьзлер лап да кёп сюеген пашман макъам йырлана.

– Айтагъаным,– деп, Муса-агъав къаравун отдан айырды. – Ювугъум­ну гючлю къаркъарасы бошап бара. Сёйлеймен, сёйлемей, сагъынчлы къарай магъа, тек сёйлеме гючю етишмей. Шо къарав буссагьатда да мени гёз алдымда. Печде янагъан отдан шо гёзлер магъа гьали де къарай эди. Тизив уланыды Осман, бек тизив. Кёп ябушувларда, адам инанмасдай къоччакълыкъ гёрсетип, орденге, медаллагъа ес болгъан, оьлю булан нече-нече бетге-бет турса да гюлле батмагъан Осман, яшынып ургъан гюлледен оьлюп гетме айып эди. Ол, Абдулладай абзарда ат ойнатып оьлеген уланыды, эливаш. Тек давда не де бола, давну закону ёкъ, бир закону бар буса, о да – оьлтюрюв.

– Муса, – деди шо заман ювугъум, эринлерин гьаран тербетип. – Мени булай оьлме хыялым ёкъ эди, гёресен да магъа шулай язгъандыр. Сен Багъыдат турагъан ерни билесен. Мени сагъа бир тилевюм бар. Давдан сонг шону гёрюп, шогъар Абдулланы йырын йырла да. Къомуз чертме де уьйрен, мени къомузум сагъа аманат. Ювугъум, тилевюмню этмей къойма, – деп бираз ял алып, сёзюн узатды.– Давдан къайтып шогъар шо йырны йырлама сёз берген эдим бир кагъызымда. Этермисен?

Бек къыйын айтылагъан сёзлер ону бары да гючюн алып турагъанны биз англай эдик.

– Ювугъум, сен не сёйлейсен? Оьзюнг­ йырларсан ону чу. Экибиз де йырларбыз, – деп маслагьат этдим. Ювугъум гючденден гьаран кюлемсиреди.

– Этермисен?

– Этермен, ювугъум, этермен, – дедим ону гьалын англап. Гёзлеримден бирден акъгъан аччы гёзьяшлар Османны яягъына тюшдю, бир-бирине къошулуп, уллу болду ва ону агъаргъан яякъларындан ерге акъды. Бугюн йимик эсимде шолар агъагъан кюй,Османны ап-пакъ бети, ябылып барагъан гёзлери, къысылгъан юмуругъу, токътагъан тынышы… Оьлгенде де ону юмуругъу ачылмады, мен ачып да болмадым. Ёлдашларым да къарады – олар да бажармады. Къабургъа да биз ону шолай, онг юмуругъу къысылгъан кюйде салдыкъ. Душмангъа къысылгъан юмуругъун ол биревю дюньягъа да алып гетди. Олай уланыды ол, мени ювугъум, Шуралы Осман, – деп чёгюрюне ачувлу чертип, йырлап йиберди.

 

– Ачылмагъан, анам,

                                        къапуларынг ачсана!

Мен баланга тербенмесдей окъ тийген.

Ол хужу да оьлер йимик бек тийген,

Сен баланга бир бурлугъуп бакъсана.

– Османны агъачкъомузун мен давдан алып гелдим. Буссагьатда да о бизин тёр тамда илинип тура. Иса балам Магьачкъалада ювугъумну атын, жан берген кююн, уьстюне бир йыр да яздыртып гелтирген. Ювугъум­ну васиятын кютмек учун къомузда ойнама уьйрендим. Огь, эливаш, не кёп къыйналдым, уьйренип болмай таза инжиндим. Амма уьйрендим, намусну борчу юрегимни рагьат ишлеме къоймай эди. Пагьмусу ёкъ адамгъа нече де къыйын зат экен бу. Бир гьалларда Абдулланы йырын да уьйрендим, – деп, Муса-агъав чёгюрюн чертип йиберди.

– Сонг, Муса-агъав, Багъыдатны гёрдюгюзмю? Йырладыгъызмы огъар?­– деп, Рашит гьалек сорав берди.

– Давдан сонг иш этип бардым Шурагъа. Ахтардым Багъыдатны. Хоншулары айтгъан кюйде, досу оьлген деген хабар гелгенде, ол да гете давгъа, докътур болуп. Дав майданда, яралангъан майорну къутгъарып, оьзю жанын берген саялы уьюне медаль да гелген экен. Олай адамланы сюювю нечик болма герек, оьзюгюз ойлашып къарачыгъыз! Шолай, ювугъумну васиятын яшавгъа чыгъарма къоймады дав. Багъыдат сав да болуп огъар бир керен йырны йырлагъан бусам, намусум таза болажакъ эди. Шо саялы да уьйде ювугъумну эсделигине бу йырны йырлай боламан. Оьзюм къара ерге гирмейли йырны унутма кююм ёкъ. Османны васияты мени намусумда къала. Муна шулай, Рашит, уьйрендим къомузгъа. Шу йырдан къайры бир йырны да билмеймен, я согъуп, я йырлап. Амма бу йыр магъа бек аявлу, бек, –деп, чертип-чертип, йырлап йиберди.

 

Атынгны башын тыгъырыкъгъа

                                                                бурсана,

Сен атынга уьч къамучу урсана.

Сени гёрме къурдашларынг гелгенче,

Тыгъырыкъда ат ойната турсана!

 

Печде от яна, йыр йырлана, ялынны къызыл бетине йыравну къызгъылт гёзлери тигилген, олар от-ялындан айырылмай, заманда бир юмула, къалгъый, дагъы да ачыла, юма, йырлай. От яллай, йыр йырлана, чертиле къомуз. Ялын, йыр, агъагъан гёзьяшлар, унутулмажакъ эсделиклер…