Россияны язывчуларыны союзуну члени

Супуяханым БИЙБОЛАТОВА,
Россияны язывчуларыны союзуну члени

Паху ва Чарах
(Баллада)

Кёстекли къарт эпсиз гьайран хабарда
Иссисувда бир таш сурат болгъан дей.
Сарихумну янындагъы сигьру таш,
Къызгъа ошап, халкъны ойгъа
салгъан дей.

Темиркъую юртдан чыгъып юрюсенг,
Торкъалиге етишмейли, шо сын бар.
Бу таш къайдан гелген деген соравгъа
Жавап болуп къалма ярай бу хабар.

Къызгъа ошай, къарагъанда, месели,
Къатып къалгъан къысмат салгъан
ярадан.
Заман-заман еллер эшип йиберсе,
Агь тавушлар чалына тав арадан.

Торкъалиге ювукъдагъы о ташгъа
Алдын кёп халкъ геле болгъан
пиргедей.
Бир-биревлер насип тилеп оьзлеге,
Башгъалары Тенгириден яш тилей.

Инангъанлар олар кёмек эте деп,
Тенгир оьзю тургъузгъан бу таш
сурат,
Амма ятлар ябурулуп гелгенде,
Ишлер болма башлай тюрлю аламат.

«Уьйлеринде сакъламакъ бек яхшы»,
– деп,
Шо сынташны бёлюп — бёлюп алалар.
Гьар гесекни алтын йимик аявлап,
Отавунда сыйлы ерге салалар.

Къумукъ халкъны тюзю эркин, таву кёп,
Хазар денгиз бере огъар саламын.
Сарихумгъа бу таш къайдан гелгенин
Айтмакъ учун гьазирлеймен
къаламым.

***
Эрке Къойсув бир ерлерде елиге,
Бир ерлерде сабур ону агъымы.
Онг ягъында кёкге тиер къала бар –
Инжилидей тавтюп Къумукъ ягъыны.

Торкъалили Хасай – къала есиси,
Байлыгъына дюнья мюкюр болагъан.
Чомартлыгъы эл арада айтылгъан,
Ат табуну, гёрген адап къалагъан.

Сиривлери отламагъа яйылса,
Тербенише гьатта бийик тавлар да.
Не туварын, не йылкъысын, не къоюн
Тас этмеген Хасай оьтген явларда.

Къул-къараваш абзарында къаланы,
Къойсувну гёк суву чая бахчасын.
Юзев бирче санаса да сав гюнлеп,
Битмес йимик алтынын ва акъчасын.

Къапу алда савуту кёп нёкерлер,
Итти гёзлер эллей айлана якъны.
Амма Хасай алтынгъа да тав чакъы
Тенг этмежек къурч уланы Чарахны.

Чарах – ону инг де уллу байлыгъы,
Гёзлерини, гёнгюлюню сююнчю.
Тенгир муну магьрюм этген заты ёкъ,
Бий Хасайны ёкъ аз сама гьёкюнчю.

Чарах элге игитликге айтылгъан,
Ким булан да тогъатартма гючю бар.
Гёзеллер де ондан тюгюл парахат,
Кёп-кёплери огъар юрек салгъанлар.

Айланада нече бий бар къыз берип
Хасай булан къардаш болма сюеген.
Тек Чарахны назик, инче гьислерин
Бир гёзел бар кёп эртеден бийлеген.

О къыз муну тюшюнде ва тюлюнде
Кёкден тюшген малайикдей гёрюне.
Насип болса, шо гёзелни ол сюе
Бийке этме атасыны тёрюнде.

***
Кёпню гёрген Къойсувну сол янында
Бирдагъы бий – Талибек бар кёп
гючлю.
Хасай булан ювукъ болгъан бир вакъти,
Тек арада ишлер болгъан гьёкюнчлю.

Ёлукъмайлар алда йимик ювукълар,
Аралыкълар сувуй бара тамаша.
Бираз къынгыр хасиятлы Талибек
Бары затгъа: «Мен сюйген!» – деп
янаша.

Сюймегенин оьлтюрсе де этмей ол,
Хасай булан хосурлу шо саялы.
Бал къашыкъдай тургъан булар бир
заман,
О дослукъгъа арт берилген, гьай аман.

Бир-биревню бармай, гелмей уьстюне,
Алда йимик иссилик ёкъ арада.
Теренлешип татывсузлукъ гюн сайын,
Туз себилип тура аччы ярагъа.

Талибекни байлыгъы аз буса да,
Оьзденлиги, оьктемлиги бар гиши.
Къардашлагъа къол ялгъап ич арада,
Олар булан бола муну гелиши.

Оьктем бийни Паху деген къызы бар
Гёзелликге, чеберликге айтылгъан.
Ич арада къардашланы бириси
Бий Искандер кёпден огъар гёз салгъан.

***
Торкъалиде бир байланы тою бар,
Шатлыгъына гелген кёп бий – оьзденлер.
Йырлай бирлер, бирлер бийий ортада,
Ашай, иче, йыбаналар гелгенлер.

Бу тоюнда бар Чарах ва Искандер,
Кёп оьзденлер, сюр папахлы бийлер бар.
Бийке къызлар ошап гьюрюкъызлагъа
Орталыкъда къушлар йимик саркъалар.

Бийлер булан уллу бийке къатынлар
Сабур лакъыр эте пурха тёрюнде.
Паху бийке гёк кёлдеги къув йимик
Бары къыздан гёзел, гьайбат гёрюне.

Той оькюре, алып бири-биринден
Улан-къызлар орталыкъны безейлер.
Сюйгенинден сюйдюм тюшсе, сююнюп,
Ондан уллу сюювню де гёзлейлер.

Искандерни эки гёзю Пахуда,
Чарах да чы турмай огъар къарамай.
Къарагъанлар жагьиллени сырларын
Билер йимик биревге де сорамай.

Инг къужурлу ери гелди бу тойну:
Ат чапдыра сюр папахлы батырлар.
Ярышда ким биринчи ер алар деп,
Къарагъанлар эренлер ва къатынлар.

Ат уьстюнде бу къоччакълар тартынмай,
Нече тюрлю гьюнерлени гёрсете.
Чарах минген акъ къашгъалы къара ат
Бары атдан дазусуна чалт ете.

Арап атны кишдей ялын ел силлеп
Бетин яба Чарахны бир мюгьлетге.
Искандерден хыйлы алда етишип
Ол сююне етгенине негетге.

Муну булан битмей тойда оюнлар,
Ат уьстюнде ябушалар йыгъаргъа.
Барысындан гючлю болгъан тириси
Уланлардан биринчиге чыгъаргъа.

«Гьара бир! – деп.– Гьара, энни эки!» – деп,
Къурч атлылар бир-бирине тебине.
Чегелешген шо баягъы кебинде
Чарах геле Искандерни эбинден.

Искандер де: «Не де бола оюнда», –
Деп сабурлукъ салма къарай оьзюне.
Лым-лым этип Чарахына къарайгъан
Исси къарав окъдай тие гёзюне…

Оюнлар да бите, гьали жагьиллер
Табун-табун болуп гире уьйлеге.
Йырлай мунда къыз-уланлар алышып,
Тынглай таза бизин къумукъ кюйлеге.

Савлугъундан утгъанланы оюнда
Бир токътамай гётериле ичкилер.
Утдургъанын унутмагъа болмайлы,
Ойгъа бата нечакъы да Искандер.

Уьстевюне, гелип муну янына
Юсуп хозгъай юрекдеги ярасын.
Искандер де бар ерде бир токътамай,
Макътап башлай ону йыкъгъан агъасын.
Ачувундан не этерин билмейли,
Хынжал баса яш Юсупгъа Искандер.
Болуп къалгъан ишге билмей нетерин
Къалмагъалгъа гётериле бары ер.

Бугъар да гьеч солкъ болмайгъан
Искандер,
Чарахгъа да чаба сермеп хынжалын.
Адагъан халкъ бир кёмекге етгинче,
Етип къала Искандерни ажжалы.

Инисине къолу баргъан нажжасны
Чарах геле эки айланмай эбинден.
Хынжал къыркъа ону ана тамурун,
Бары да халкъ гьали мунда тебине.

Йылав-ясгъа айлангъан бу гьарасат,
Халкълар энни гьар сюекни уьстюнде.
Бирлер йылай: «Юсуп оьлюп къалды»,
– деп,
Бирдагъылар Искандерге кюстюне.

Биревню де англамайгъан булай да,
Хасияты къынгыр, къатты Талибек
Къагьарлана: «Чарахны сав къойман!
– деп, –
Къанын ичип къойгъан булан тойман!»
– деп.

Аты уллу акъсакъаллар маслагьат
Салмагъа деп къараса да булагъа,
Эки де ян тас этивлер этсе де,
Талибекни сабур этип болмагъан.

Оьжетликни оту уллу оьртендей
Къанлы эте бир замангъы досланы.
Дазулардан чыгъып уллу ачув-оьч
Агъулама башлай энни гьар янны.

Бираз заман оьтгенден сонг арадан
Зукъарисин Хасай бийни гьавдагъы
Вагьши кюйде оьлтюрюлюп табалар
Агъачлыкъны ичинде бир тавдагъы.

Муну табып турагъанда къыйналып,
Биле сюек мунда янгыз тюгюлюн.
Талибеклер энни гьали белсенген
Яслы этме Хасайланы гьар гюнюн.

Шо саялы бу оьчлюкден къорума
Ол уланын Къабартыгъа йибере.
Азизлерин тас этген бий Хасайны
Юрегинде не къайгъы бар, ким биле?

Чарах гете арек сюйген элинден
Гюе туруп Паху мунда къалгъангъа.
Гьали черсиз бек пашман яш юреклер
Этме зат ёкъ, чыдамасанг болгъангъа.

Ари чыгъа туруп, юрек гьарсиллей,
Къабургъадан тура чыгъып къалмагъа.
Огь, нече де къыйын болар, ол биле,
Пахусу ёкъ ерде тыныш алмагъа.

Тюбюндеги шо баягъы Къашгъасы
Учурумдан, къаялардан оьрлене.
Къабартыда, ете туруп Бакъсангъа
Гелсе, юрек яралары тербене.

Бакъсан оьзен ошай Къойсув бойлагъа,
Ягъасына чыкъса Паху болагъан.
Гьали нечик ареклигин билгенде,
Гьеч солкъ болмай яш юреги янагъан.

Къар башлары акъ папахгъа ошайгъан
Энни ону Эльбрус тав къаршылай.
Торкъалиге салам берип турагъан
Тавларына бу тавлар да не ошай!

Аривлюкге гёз къамашар бу ерде
Къаршылаша атасыны къонагъы.
Аш да ашап, ял да алып, ашдан сонг,
Болгъан ишни хабарлай бу олагъа.

Къабартылар къонакъланы бек сюе,
Алма-салма ер тапмайлар Чарахны,
Тек уланны гюйдюреген юрегин
Сюйгенине оьзю нечик йырагъы.

Сагъынч муну санларында аврувдай,
Ареклерде гюнлер аста оьтелер.
Гюндюзлер чи гете нечик буса да,
Огь, не узун бола бугъар гечелер.

Тюшюнде де гьали Паху гёрюнмей,
Юрегини бара ирип майлары.
Йыракъдагъы сюйгенини гьакъында
Муну бары сагъышлары, ойлары.

Чарахдан кем тюгюл гьалы Пахуну,
Сююв оту тура къызны яллатып.
Чарах гьали къайтар деген ой булан
Тура оьзюн гьар гюн сайын алдатып.
Талибекни буса башгъа ойлары:
Тез-тез эрге берип къызын
тайдырмакъ.
Оьчлюгюнден дагъы этме зат билмей,
Бары ою – бу экевню айырмакъ.

Оьлсем оьлюп къалайым деп яш улан,
Ата юртгъа, ана элге тербене.
Сюйгенине алгъасайгъан юреги
Не умутлар этегенин ким биле?!

Гелсе гелсин, не арекдир сюйгени,
Мезгил гьали кёп ювукъда буса да.
Гёрме сюе юрегини бийкесин,
О саялы азиз жанын алса да.

Аликъылыч – ону сыйлы агъасы,
Кёмек этме къарай муну кююне.
Талибекни ёкъ заманын гьызарлап,
Солакъ якъда ювукъ бара уьюне.

Аликъылычны гёре Паху терезеден,
Чола табып, геле ону янына.
Сюйгенинден сююнч хабар гелгенде
Бирден-эки гюч гелгендей санына.

Чарахыны къыйын гьалын билген сонг,
Алгъыш бетге гелме бугъар сёз бере.
Юрт ягъада табушмакъны тюз гёрюп,
Аликъылычны сююндюрюп йибере.

Гертилей де, эки сюйген табушуп,
Тюлге айлана бу экевню тюшлери.
Амма сююв уьст гелсе де къоркъувдан,
Сююнердей болмай сонггъу ишлери.

Уьйге къайтгъан ата къызын ахтара,
Ёгъун билип, сала ала-пелекет.
Къувун тюшюп, айланада бар якъгъа,
Къаладагъы бар халкъ бола бек гьалек.

Гётерилген къувун ете Къойсувгъа,
Чарах атгъа алып къача Пахуну.
Талибек де иериле артындан
Асгерини чакъырып сав табунун.

Чарах минген арап аты ел йимик
Етип геле ягъасына оьзенни.
Не этесен, Талибек ва асгери
Къувуп геле бу эки де сюйгенни.

Чарах англай ажжал етген экенин,
Аллагьына тизден чёгюп ялбара.
(Бу ерде ол жан берсе де къайырмай,
Тек Пахусу оьлежекге къыйнала).

«Гьей, Тенгирим! Ялбараман оьзюнге!
Айландыр Сен бизин сувгъа, я ташгъа.
Яратгъаным! Сыйынгъанбыз оьзюнге,
Бир Сен барсан бизге гьали ёлдашгъа!»

Танажарлар йимик агъып гёзьяшы,
Ерге тама ажиз къызны гёзюнден.
Рази бола сюйгенини сёзюне,
Умут уьзюп даимликге оьзюнден.

Ялбарывун къабул этип Яратгъан,
Шо еринде Паху ташгъа айлана.
Аякълыкъда гёк кёл болуп Чарах да
Ою булан сюйгенине байлана.

Талибек ва асгерлери етишип,
Тёбечиклер болуп къала ер-ерде.
Шо гюнден сонг гючю булан Тенгирни
Болмагъандай болуп къала бири де.

Заман гете…Чарах гёре Пахуну
Сувуп бара исинивю оьзюне.
Арт вакътиде Паху тынглай
мундан кёп
Елни аста шыбышлайгъан сёзюне.

Гечелени тунгу буса яп-янгыз
Къала Ел де ва Паху да къырларда.
Буланы бу кююн гюллеп Чарах-кёл,
Гьашыкълыгъын айта пашман
йырларда.

Аза, бите, бола гьалсыз, гьавкъатсыз,
Яна муну ичиндеги от-оьртен.
Этмеге эп тапмай энни Чарах-кёл,
Болмагъандай болуп къала бир эртен.

Эгер янгур берсе оьрден Тенгири,
Топуракъгъа сув сюювюн сингдире.
Ташгъа айланып къалгъан булан
къаркъара
Сююв оту сёнмежегин билдире.

Сююв – бизге оьрден гелген гьайран гюч,
Ташгъа айланса, ерге сингсе дёнмейген.
Къалма кюй ёкъ яшав битип дюньяда
Гьеч бир сама ругьубузда оьлмейген.

Бу хабарда сезилеген сагъынчы
Юрегимни къыйнайгъангъа язаман.
Бырынланы гелтирмеге гёз алгъа
О таш белги къалмагъангъа янаман.

Адабият бёлюк

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля