2017-нчи йылны ноябр айыны 13-чю.Сагьат 8 вакътиде телефон зенг урду.
– Къайгъылы хабарны эшитдингми? – дей хоншум Сражутдин.
– Эшитмедим, не иш бар? – дегенде:
– Бизин Бадрутдин гечинген, –деди.
– Не? Герти тюгюлдюр?! – деймен. Тек юрекни йыртардай шо аччы хабар гертиге айланды… Бирден кёк кёкюреп, яшмын яшнагъандай гьал башымны къуршады, мюгьлетге манг болдум.
Школада бир партада олтуруп охугъан йыллардан башлап, ахыр гюнлерине ерли, Аллагь рагьмат этгир,аявлу къурдашым Бадрутдин булан татли къурдаш аралыкълар юрютгенбиз. О саялы ол яшавдан чакъсыз гетгенлик магъа къарындашымны тас этген йимик авур тийди.
Бадрутдинни ювукъдан таныйгъанлар газетлерде ону ювукъ адамларына, агьлюсюне къайгъырышлар язгъандан къайры, ону гьакъында оьзлени ойларын, пикруларын да яздылар. Оланы кёплерини сёзлеринден гёрюнюп турагъанда йимик, авадан кёбю, гертилей де, терен юрекден къыйнала, къызгъана, къумукъ адабиятда уллу тас этив болгъанны таза юрекден ташдырып айталар. Ювукъ къурдашы гьисапда мен оланы барына да гьакъ юрекден: «Баракалла сизге, Аллагь рази болсун!» – деме сюемен.
Озокъда, Бадрутдин оьзюню савунда къумукъ адабиятны байлашдырывда, артдырывда гечесин-гюнюн бир этип,арымайлы, талмайлы, кёп къыйын тёкген адам. Ону чебер яратывчулукъда етишген уьстюнлюклери ва ону уллу пагьмусу гьакъда газетлерде кёп айтылгъан. О саялы о гьакъда мен эсгермей къояман. Тек Бадрутдин шексиз уллу пагьмулу шаир экенине къумукъ алимлерибиз де, ону кёп санавдагъы охувчулары да тезден мюкюр. Огъар мюкюр, ону таный Тюркияда, Къазахстанда, Азербайжанда, Мажарстанда, Англияда, Тюркменистанда ва олай оьзге ерлерде де. Демек, Дагъыстанда,Россияда ва тыш пачалыкъларда да къумукъ адабиятны байрагъын оьрге гётермек учун, Бадрутдин – оьзюнден болагъан бары гьаракатны этген шаир. Оьрде эсгерилген сёзлени гертилемек учун мисаллар гелтирейим.
1. «Ёлдаш» газет, №46-47, 17.11.2017 йыл:
«Арабыздан халкъ шаири гетди. Гьакимиятны янындан кагъызгъа язылып шолай атны алмаса да,халкъ огъар шо атны тезден берген эди…»
2. «Времена»:
«При жизни Бадрутдина многие называли ‘’Князем кумыкской поэзии».
3. Рауф Магьмутов:(Ёлдаш,№52).
«Жанынг женнетде болсун, Бадрутдин. Сени къумукълугъунга не болгъан, къумукъ» деген бир шиърусунда миллетни бары да масъаласын эсгерип язгъан саялы да ярар эди огъар халкъ шаири деп айтма».
4. Разият Ильясова. («Ёлдаш», № 50)
«Мен лап кёп ушатагъан ва ону поэзиясына бек гьюрмет этеген уллу шаирибиз Бадрутдин Магьамматов (жаны женнетде болсун ) бир языв ишимни охугъанда айтгъан сёзлерин эсгерме сюемен:
«Бек ушатып охудум сени лакъырлашывунгну, Разият къызы, мен билемен, сени ичинг бокъурлап къайнай. Табиатдан гелген пагьмунг ичингни яхшы гюйдюрюп турадыр. Гёрюрсен, сен гечеси ва гюню булан бир башлажакъсан язма. О заман сен эсгережексен бу сёзлеримни», – деп язгъан.
5. «Рейханны» Цветы кыпчакского поля деген поэмасын къумукъ тилге таржума этмек масъала арагъа чыкъгъанда, ону уста кюйде ким кютме болар деген сорав тувулунгъан.Бирлер рази болмаса да, кёплер шо ишни этме инамлыкъ берип Бадрутдинге тапшурулгъан.О гьакъда белгили къумукъ алимибиз Салав Алиев булай дей:
«Когда перед нами встал вопрос о необходимости довести это произведение до внимания современных куманов-кумыков, столкнулись с дилеммой- кто из кумыкских поэтов наших дней мог бы восстановить для современного читателя её неповторимый художественный пафос.С этой проблемой прекрасно справился Б. Магомедов. Его скрупулёзная работа над текстом, особенно её результат, скажу без преувеличения, превзошли все мои ожидания. Силами современного кумыкского языка он фактически возродил поэму для новой жизни, и в этот день, когда его работа была завершена, мы – три его слушателя, восторгаясь и не стыдясь своих невидимых слёз, слушали его, словно слушали самого Рейхана»…
Булай эсгеривлени, пикруланы дагъы да гелтирме бола. Буса да тамандыр деп гьисап этемен.
Бу ерде булай сорав тувулуна:
Оьзлени кёп сююп, абурун оьрге гётерген эли де, юрту да, Ватаны да, анадаш къумукъ миллети де (халкъы да) сююмлю шаирибиз Бадрутдинге тийишли къайтарышын этдими экен? Бир сёз булан айтсакъ – этмеди. Бадрутдинни поэзиясына да, эртенги чыкъдай таза адамлыгъына да, герти патриотлугъуна да гьакъ юрекден мюкюрлеге тийип айтагъан бир айыбым да ёкъ. Олагъа баракалла. Сёз башгъаланы гьакъында.
Бадрутдинни поэзиясыны терен маъна ягъын, чеберлигин, яратывчулукъ ёлуну бютюн бары ягъын охуп, алимлерибиз берген оьр къыйматгъа гёре мен кёп йыллар алда Бадрутдинге: «Сагъа Халкъ шаири дейген ат неге берилмей токътагъан?» – деп сорадым. Шо заман магъа Бадрутдин: «Аллагь рагьмат этсин, Расул Гьамзатов яшавдан гетмеклик себеп болду шо ишге. «Я скоро тебя порадую, Бадрутдин», – деген эди. Ону оьлюмю булан шо насип де оьлдю», … – деди.
«Неге?» – дегенде: «Мен оьзлеге кёп кёмек этген ёлдашлар магъа къаршы айтды – къуйтдулукъ юрютдюлер», – деди.
Мени тамашагъа къалдырагъан бир зат бар. Къайсы язывчу да, шаир де оьзлени асарларында, йырларында оьр адамлыкъны, намусну, ягьны гьакъында яза, охувчуну арив къылыкъгъа, намуслу, ягьлы болмакъгъа чакъыра.Тек иш ерине гелгенде буса, о оьр хасиятлар унутула. Тийишли тюгюл буса да, оьзлеге шо «Халкъ шаири» деген атны алгъанлар бири болмаса бири: «Менден эсе шолай ат Бадрутдинге берилме герек, бир алдын огъар берейик», – деп айтма герек эди.
Расул Гьамзатовну девюрюнде оьзге хоншу республикалардан яда тыш пачалыкълардан шаирлер яда язывчулар гелсе, оланы Расул Бадрутдинге тапшура болгъан. Къонакъланы уьюнде де сакълап, Дагъыстанда юрюлеген кюйде къуллукъ да этип, республиканы гьар ери булан таныш да этип, ёлугъувлар да оьтгерип дегенлей, оьзюнден харж булан Бадрутдин муна шулай оланы кёп керенлер ёлгъа салгъан. Демек, Расул Гьамзатов Бадрутдин чомарт хасиятлы, намуслу, ягьлы, «гьайт!» дегенде, «вайт!» дегенлерден экенине инана болгъан деп ташдырып айтма ярай. Нелер-нелер этген буса да, Бадрутдин оьзю этгенлерине къайтарышын гёрмеген кюйде яшавдан гетди. Бадрутдинни «Къыркълама» деген шиърусундан мисал гьисапда бир-эки сатырланы эсгерме сюемен:
Къыркъгъа чыкъдым.
Къутсузлагъа къайнашып,
Къыйын этсем, этдим оьзюм оьзюме.
Халкъым чекген къыйынланы
ойлашып,
Оьз къыйыным гёрюнмеди гёзюме.
************************************
Къыркъгъа чыкъдым. Не ялгъан,
не гюнчюлюк
Сёндюрмежек мени балчар юлдузум.
Яшав демек болса болсун уьч гюнлюк,
Сынташыма нюрюн чачар юлдузум…
************************************
Аллагь буюрса!
Оьзюне къыркъ йыл болгъанда язгъан бу сёзлеринде, арадан йыллар гетип етмиш дёрт йыл битгенде, оьз талигьини насипсизлигин алданокъ биле болгъан экен дейген пикру гьис этиле.
Гёзюне къарап, гёнгюндегин билеген мен: «Бадрутдин, яхшы Аллагьны яман иши болмас дейлер, сабур бол, юрегинге къыйын этмей къой», – дегенде: «Тюз айтасан , сабур тюбю сари алтын», – дей эди. Айтса да, бир шиърусунда ол булай дей :
Билмегенмен, яшлыкъ булан
доланып,
Сабур затлар экен ягь да, абур да…
Сабурлукъгъа йылан болуп
чырмалып,
Гьалеклик де ята дей тар къабурда.
Анам йимик азиз магъа дюнья шар.
Адамланы кёбю – къардаш, азы – ят.
Аз сабурлукъ салсын сизге
къурдашлар,
Мен гетежек, сиз къалажакъ тазият…
Бадрутдин ажайып жагь, ругьу, чартлап турагъан адам эди. Ону атына къыйышдырып: «Бадрутдин, бадырап тур! – дей бола эдим. Мен айтмасам да, ол шолай турма да тура эди», – дей оьзюню эсгеривюнде профессор Абдулгьаким Гьажиев. Тюз айта. Арив ийисли гюлге агъу сув сепсе, о аста- аста сёне. Яшавда ачыкъдан ачыкъ ёлугъагъан тюзсюзлюклер Бадрутдинни де бадырап турма къоймады, чакъсыз яшавдан гетмекликге себеплени бири шо болгъан буса да ким биле…
Бадрутдинни:
Къыркъгъа чыкъдым. Гюнеш тавдан
артгъан сонг,
Гюн шавлагъа гёз бирден-бир
гьасирет…
Къарнына бир анам гирип
ятгъан сонг
Топуракъ магъа азиз болду минг
тирет,
– дейген сатырлары булан сёзюмню тамамлайман ва: «Къурдашым, Бадрутдин, ананг ятгъан сагъа азиз топуракъгъа сен де ерлешдинг. Сени ярыкъ келпетинг къурдашланы, дос-къардашны эсинде даимликге къалажакъ. Аллагь рагьмат этсин, ятгъан еринг къувдай болсун», – деме сюемен.
Исламутдин Къурбановну Бадрутдинге багъышлап язгъан шиърусу:
Сёндю яшав чырагъы
Сынды Къакъашураны
Адабият тереги.
Токътап къалды хапарсыз
Халкъ шаирни юреги.
Уьзюлдю жан тамуру,
Сёндю яшав чырагъы.
Арслан ругьлу шаирни
Ёкъ эди ят-йырагъы.
Сёндю Къакъашураны
Сёнмегир «сёнмес гюлю»,
Къумукъ халкъны оьздени,
Осаллардан тюгюлю.
Къумукъну йыр булагъы
Къазакъгъа парх береген.
Кимни де ювукъ билип
Къардашыдай гёреген.
Къурдашым, Бадрутдин,
Бюдюретдинг жанымны.
Бошап къалды къаркъарам,
Тас этгендей къанымны.
Сени къоюп къайтсакъ да,
Сен бизин булан эдинг.
Гьали де он-он беш йыл
Яшагъыр улан эдинг…
Тек оьмюрню береген
Аллагьыбыз аявлу.
Гетдинг – адабиятны
Бюдюремес таяву.
Сени ярыкъ келпетинг
Юреклерде яшажакъ.
Умутларынг, къастларынг
Татли тюшге ошажакъ.
Ахырат соравлардан
Азат болгъур, къурдашым.
Ятар еринг къув болсун,
Юрек ювукъ сырдашым…
Исламутдин Къурбанов.
Инанмайбыз аврув ону оьтген деп,
Бадрутдин, ол о дюньягъа гетген деп.
Инанмайбыз
Къумукъ халкъны оьктемлиги, оьрлюгю,
Къумукъ халкъынг сени булан оьр эди.
Гьар сатырынг уча эди къуш йимик,
Гьар-бир йырынг «Къазакъ» булан тенг эди.
Нече йырынг сагъынчы эди атангны,
Шо йырларынг оьктем этди хатынгны.
«Уьлкердеги – эки юлдузну» бири,
Къумукъ тилде яратдынг Шекспирни.
Ата юртда этген шо ёлугъувлар
Яш наслуда даим эсде къалажакъ.
Йырланагъан сатырларынг, йырларынг
Ерден кёкге етип, аршда туражакъ.
Тюшнамазгъа гирдинг ахыр уьюнге,
Ананг булан «тюшнамазынг» къыларсан.
Сагъынч сезген, давда къалгъан атангны
Гелтирсин деп Аллагьынгдан тилерсен.
Юрюмессен «Изатлини» ёлундан,
Табиатны аривлюгюн сезмессен.
Сари яллы,сююв гьисли жагь улан
Чум терекден къызыл чумлар уьзмессен.
Отав уьюнг, сени «пурха терезенг»
Яшлыкъ сезген орамларынг гёзлежек.
Язма сююп язмай къалгъан сырларынг
Къумукъ халкъынг, Къакъашуранг излежек.
Сююне эдинг татли гьислер тувдуруп
Ата юртда тувгъан гюнюнг этмеге.
Ахырат ёлунг бир Аллагьым тюз этсин,
Сагъа шулай буюргъандыр гетмеге.
Бекленгендир иш уьюнгню эшиги,
Кагъызларда ярты къалып хатларынг.
Аяп тутуп, оьктем болуп сакъларбыз
Эсделикге берилген китапларынг.
Къумукъ халкъынг сагъынарбыз, излербиз.
Халкъынг англар сатырларынг пайдасын.
Гьали энни къабурунгда рагьат ят,
Женнет къушлар сынташынгда чарнасын.
Ойлай эдинг от ялынлы дюньяда
Къулач яйып гьар-биревню къуршама.
Сен яратгъан «Женнетни азабында»
Насип болсун малайикдей яшама.
Азинат Вагьабова.
Къакъашура, 13 ноябр, 2017 й
