Уьстюнлюкню 77 йыллыгъына

 

Дагъыстанны халкъ язывчусу, СССР-ни язывчуларыны союзуну 1949-нчу йылдан берлиги члени, 30-дан да кёп проза ва поэзия китапланы автору Ибрагьим Керимов тувгъанлы 100 йыл тамамлана. Ол Уллу Ватан давну къагьрулу ябушувларында ортакъчылыкъ этген, яралангъан, къыйынлыкълар гёрген…Шо гьакъда проза ва поэзия асарлар язгъан. Уьстюнлюкню гюнюне багъышлап авторну бир хабарын охувчуланы тергевюне беребиз.

 

Ибрагьим КЕРИМОВ

ЭГИЗЛЕР

(Партизанны хабары)

 

I

Партизан отрядгъа он эки — он уьч йыллыкъ Артур нечик гелгенни мекенин ахтаргъан-билген гиши де болмады бугъай. Агъачлыкъны орта ёругъундан оьтеген сызакъдан сув алма барагъан­лагъа къошулуп гелип къалды.

Къувалама къарагъандан да зат чыкъмады. Хабар от­­рядны командири майор Баташовгъа етишди. Яшны ча­къырды. Гьали къувалар деп турабыз. Бир сагьат чы нечик де, сагьат ярым да оьтген сонг яшны инбашына къолун да салып, чатырдан иржая туруп чыгъып геле. Ажайып болуп къалдыкъ: майор чу таш, темир, дагъы къатты адам дюньяда ёкъдур! Бир затны айтдымы – битди!. Яшны къувалап чангын чыгъарыр деп турабыз чы!

Майорну негер йымыша­гъаны сонг-сонг англашылды: биз бар агъач­лыкъдан беш-алты чакъырым аридеги Болотино деген юртдан гелген Артур, онда ерлешген фашистлени, полицайланы гьакъында бек пайдалы маълуматлар берген экен. Артурну отрядда къойдулар. Биз де огъар инибизге, уланыбызгъа йимик уьйренип къалдыкъ. Яшны яшаву да не болсун, Болотино деген юртда тувгъан, оьсген. Атасы фронтда, уьйде анасы да, оьзю де, йыл болагъан­ эки эгиз къызардашлары да къалгъан.

Артур адамгъа исси яш, бирлеге «агъам» деп, бирлеге «атам» деп сёйлей. Не буюрсанг да, от-ялын болуп этме гьап-гьазир. Яхшы англаву бар яш, юртундагъы гьалны да билеген кююнде хабарлай.

Болотинода елевчюлер ко­менда­тура къургъан нече фашист, нече по­лицай барны Артур билмей, амма кёп дей. Гиши чыгъып къалмасын деп юртну дёгерек айланып къаравуллар салып, уьй-уьйге гирип тюнте, партизанланы, къамавда къалгъан бизин солдатланы излей, шекли адам ёлукъса, туснакъгъа тыгъа. Биревлер алачыгъында бичен тёбеде яраланып ятгъан бизин солдатны сакълагъан­ болгъан экен. Шо еринде ону да, барын да уьй есилени де –яшы-юшу булан етти гишини гюллелеп оьлтюрген.

Артур ойлашагъан кюйде, фашистлерден де полицайлар яман. Артурну там хоншусу бар экен Дубок деген, 25 йыл болагъан улан, шофёр болуп ишлейгенде колхозну будайын урлап, беш йылгъа туснакъгъа тюшген болгъан. Гелгендокъ, фашистлер чы­гъаргъан. Гьали ол − полицайланы уьстюнде гьаким. Дюньяда дагъы рагьмусуз, дагъы къырыятсыз инсан болмагъа гьатта амал ёкъ. Кимни тонайым, кимни оьлтюрейим деп къарап-къадалып тура. Не буюрур экен деп, комендантны айтмай да къояйыкъ, фашист солдатланы бетине сама ялынчлы телмирип тура.

 

II

Уьй гьайванлардан Артур итни, ондан сонг атны кёп сюе экен. Партизан лагерде ит сакълама ярамай: гьаплай туруп, бар ерибизни билдирип къоймагъа бола. Атларыбыз десенг, уьч бар, Артур даим шолар булан бола. Агъач­лыкъны не ерине элтип де ашатып, тойдуруп геле.

Бир гюн эртен гьаманда йимик атланы отлатмагъа гетген яш бек пашман къайтды, агъылгъан гёзьяшы сибирилмей къуруп, бети ёлакъ-ё­лакъ эди. Яш дагъы, уьюн, атасын-анасына сагъынадыр деп, языгъыбыз чыкъса да, не болгъан деп соралмай къалды.

Шо гюнню гечесинде Артур ёкъ болду, тек ону барын-ёгъун эртен тюгюл билмедик. Лагерге уллу къу­вун тюшюп гетип, шосса­гьат хабар Баташовгъа етишди. Артур намартлыкъ этме гьатта амал ёкъ, къарсаламагъыз деп бизге де ол буйрукъдан-буйрукъ берип йиберди. Ча­къырым аралыкъ къоюп, дёгерек айланып къаравуллар салынды, алгьам сагьат дегинче бютюн лагер дав этме гьазирлик гёрдю, хозяйствону башын тутгъанлар агъачлыкъны теренине тартылма онгарылды…

Савлай гюн де, сонг гече де орта болгъунча да фашистлер гьали чапды уьстюбюзге – дагъы чапды деп турдукъ. Тек–шыплыкъ.

Артурну Болотинону къар­шысындан гёзлесек де, эс­де ёкъ ерден – арт якъдан гелип къалды. Бирев айтдымы–штаб­­дан майор да чыкъды.

– Муна, – деп гётерип гелген хуржунун майорну алдына салды Артур.

– Бу недир?

– Мени къызардашларым.

– Бир зат да англамайман, – деп, майор энкейди.

Шо вакъти хуржунланы биринден гьынкъ этеген тавуш гелди.

– Ачыгъыз, бу не оюндур? – деп къычырды майор.

Артургъа да етишме къоймай яшланы аявлап алдыкъ…

– Нечакъы бола булагъа? Юрюме сама юрюймю? – дей майор.

– Гелеген айда йыл бите. Маня уьч – дёрт абат алып да бола, Аня да эретура, аягъын гётерме къараса, йыгъылып гете, – деди Артур.

– Эгизлер сама тюгюлмю?

– Эгизлер.

Майор, къатып-къанкъайып, къарангылыкъгъа тик­ленип токътагъан. Партизанланы шу къыт яшавун­да яшланы ач этмей, языкъ этмей аман нечик сакъ­ла­жагъын­ ойлаша.

– Елена Андреевнаны чакъы­ры­гъыз,­ – деди ол ахырда.

Баягъы, эки-уьч гиши чапдыкъ. Ол арабызда оьмюр янындан лап да уллубузну агьлюсю, бизге аш эте. Ону чакъыргъан сонг эгизлени къайтарып йибермежекни, олагъа къарав болажакъны билдик.

III

Шо гюн Артур атланы ашата туруп йыракъ чыгъып гетген болгъан экен. Къараса, от ора туруп оьзлени юртлусу къарт гиши. Гёрмемиш болма къарагъандан да зат чыкъмай, къарт оьзю сёз башлай, бара-бара къайгъы­лы хабарны да англата: Артур партизанланы янына гетген багьана булан анасын фашистлер туснакъгъа сала, мюкюр болмайгъангъа токъалап да оьлтюре – етим къалгъан эгизлени сав къоя, Дубок деген инг инамлы полицайгъа сакълама тапшура.

Гечесинде Артур биревге де айтмай, ёл бою сыгъына туруп юртуна гете. Барывунда бир яндагъы хоншусу Анна Ивановна деген къарт къатынлагъа гире. Дубок – бириси яндагъы хоншусу.

Артурну гёргенде, Анна Ивановна, бавруна басып, ваягь айтып йылап йибере, не болгъанны да йылав арада айта. Артурну юртда ёгъундан фашистлени бир аварасы да болмагъан, Дубок билдирмеген буса, ахтарма да ахтармай болгъан. Намуссуз къызбайгъа гьакимлерини баракалласын алмакъ тюшюп турагъан затмы! Ялына, ягъыла туруп чабып барып билдирген…

– Оьзлер булан сакълаймы? – деп сорады Артур, гёзьяш­ларын юмуругъу булан сибире туруп.

– Къайдагъы затдыр! Башданокъ да оьзлер турагъан уьйню къырыйындагъында къап-къарангыда ятдыра эди. Гьали чи гечелер йылап, юхлама къоймай деп, лап бери башдагъы уьюне чыгъар­гъан. Гечорталар болгъанча йылап тура дей, пакъыр­лар. Къоркъуп, къысылып йылай дей. Сонг гьалсыз болуп, юхлап къала дей. Эшитгенни къарны къайнамай не болур! Бири йыласа, бириси де къошулуп йылама башлай дей, бири тынса, бириси де тына дей.

Дубоклар эгизлени лап бери башдагъы уьюне салгъан дегенине Артур ичинден сююне. Шо уьйню арт тамы булагъа бакъгъан. Эки де абзарны арасында адам бийиклик чыр тюгюл ёкъ. Артур чыкъма айланды

– Не этме сюесен, къулум? – деп телмирди Анна Ивановна.

– Барып аламан къызардашларымны.

– Мен де гелемен.

– Негер гелесен? Мен алып болмайманмы?

– Уьйден чыгъарма чы амал да этерсен, арадагъы чыргъа не этерсен? Ари янда туруп ташлармысан?

Артур алдына къарап токътады. Экиси де чыгъып юрюдю. Анна Ивановнаны къолунда гиччи, чапгъы балта бар эди.

– Балта негер тарыкъдыр? Оьлтюребизми? – деди Артур.

– Кимни?

– Кимни болагъандыр, Дубокну?

– Дубокгъа сени-мени гючюбюз етишмес. Балтаны мен терезени ачма деп алгъанман.

Чырны бою булан астаракъ Артурланы абзарына бардылар. Къабакъ алдагъы юкъкъа такъта эшиги дырбайып­ ачылып тура эди. Артур арадагъы чырдан атылып, Дубоклагъа тюшдю, Анна Ива­новна бери янда къалды.

Чапгъы балта Артургъа гер­тилей де тарыкъ болду­: те­ре­зени уллу гёзюню шишасын тайдырып, ичине гирди.

Яшлар жабарда эсги чипта гесекде бири-бирине басылып юхлай эди. Инг башлап Артур тобукъларындан югюнюп, йылай туруп къызардашларын упай этди… Сонг, бир-бирлетип алып, терезени гёзюнден таба къыргъа чыгъа­рып ятдырды

Анна Ивановна негер гелгени яшгъа шондан сонг герти англашылды: Артур къызардашларын бу яндан бере, ол буса ари яндан алып бавруна баса эди.

Йылай туруп лап къарыву битген, къаркъаралары бошагъан яшлар Анна Ивановналагъа барып, гёзлерине кантил ярыкъ урунмайлы уянмады.

Анна Ивановна гёзьяшларын сибире, бек мунглу да анцукъал эте туруп, къаплар тапды, бир-бирине байлап, хуржунлар йимик этип де, къайчы булан гесип, эгизлеге тынышын алма тешиклер этип де берди.

 

***

 

Эгизлени хабары шуну булан битмеди.

Фашистлер яшланы полицайлагъа негьакъ тапшурмагъан экен. Артындан гиши гелсе, тутарсан яда чалт бизге билдирерсен деп буюргъан болгъан экен. Шоланы бирин де этмегени саялы, Дубокну фашист комендант кабинетинде, оьзлеге къуллукъ этеген оьзге полицайланы да чакъырып, къаратып, тап мангалайына тапанча уруп оьлтюрген…