Сююмлю халкъ шаирибиз


         Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаев – гьалиги девюрдеги къумукъ адабиятны инг гёрмекли вакиллеринден бириси. Ону яратывчулугъун гёз алгъа тутмайлы, артдагъы алтмыш йыллардагъы анадаш адабиятыбызны оьсюв ёлу гьакъындагъы лакъыр толу болмас эди.



Шаир оьзюню бютюн яратывчулукъ пагьмусун адабиятны янгыз бир тарма­гъына, ачыкъ этип айтгъанда, поэзиягъа багъышлап, шогъар амин болуп, гьакъ юрекден къуллукъ этип юрюй. Оьр чебер, маъналы асарлар ярата туруп, А. Жачаев анадаш адабиятыбызны ал сыдыраларында оьзюне лайыкълы, мекенли ерни тутма, охувчуланы сюювюн ва абурун къазанма бажарды. Ону тюрлю-тюрлю йылларда къумукъ ва орус тиллерде басмадан чыкъгъан «Ёлугъув», «Сююв гечмей», «Ёллар», «Арагъызда яшайман», «Аривюм», «Ана юрек», «Эки къанат», «Сайламлы сонетлер», «Акътуякълы тулпарым» деген китаплары, сайламлы асарларыны уьч китаплыкъ жыйымы ва шолай кёп оьзгелери бизин пикруну ачыкъ кюйде исбатлай.


А. Жачаевни яратывчулугъуну оьзтёречелигин сёйлесе, инг биринчилей, ол кимге де таъсир этердей, кимни де терен ойгъа салырдай, айыкъдырардай, эс тапдырардай, рагьатсызландырардай масъалаланы гьакъында чебер кюйде язып бажарагъанын эсгерме тюше.


Биз оьрде А. Жачаев адабиятны янгыз поэзия тармагъына амин болуп юрюйгенин эсгерип гетдик. Буса да, ону поэзиясы жанр-къылыкъ ягъындан бир ренкли тюгюл. Шаирни поэзия яратывчулугъунда лирикалы асарлар, сонетлер булан янаша оьлчев якъдан уллу поэма асарлар да мекенли ерни тута.


Белгили кюйде, дюнья адабиятларында дёртлюклер яратыв кёп тезден берли де мердешленип гелген. Гюнтувуш халкъланы инг гёрмекли вакиллери Б. Тагьирни, О. Хайямны, А. Гьакъанини ва шолай оьзгелерини яратывчулукъларында бу тайпа асарлар оьз ерин тапгъан. Анадаш къумукъ адабиятыбызны эревюллю шаирлери А. Сулейманов, Аткъай, А. Гьажиев, Ш. Альбёриев ва шолай оьзгелери де дёртлюклер яратывгъа кёп агьамият берген. А. Жачаев оьзюню дёртлюклерин ярата туруп, озокъда, оьзюнден алда бу тармакъда иш гёргенлени инг тизив мердешлеринден пайдалангъандыр, олардан дарс алгъандыр. Буса да, оьзбашына дёртлюклер яратмакъ учун шаирде инг башлап шаирлик сынав да, яшавлукъ сынав да болма тюше. А. Жачаевде шолар экиси де баргъа бир де шеклик ёкъ. Шаир оьзю де шо гьакъда бир дёртлюгюнде булай айтып бере:

 

Яшав сынав яллыкъ бермей, ял бермей,


Хыйлы затгъа ачгъан мени гёзлерим,


Языв сынав буса янгы йырыма


Сыйпап салар йимик этген сёзлерим.

 


А. Жачаев – оьзюню яратывчулугъу булан къумукъ адабиятгъа янгылыкъ гелтирген шаирлерибизден бириси. Масала, адабиятыбызда сонетлени яратылыву ону аты булан байлавлу. Кёп йылланы узагъында поэзияны бу тармагъында ишлей туруп, шаир мекенли сынав топлама, уьлгюлю асарлар яратма бажаргъан. А. Жачаевни сонетлерини оьзтёречелигин сёйлесе, шоларда гюнбатыш европа поэзияны ва къумукъ халкъ авуз яратывчулукъну инг гёрмекли тармакъларындан бири болгъан къанна къазакъ йырланы инг тизив мердешлерини тамаша тыгъыс сыкълашыву сезилегенлигин эсгерме тюше.


А. Жачаевни яратывчулугъу тематика, ичделик якълардан да кёп тюрлю. Шаирни анагъа, гьашыкълыкъгъа, ана Ватангъа, ата юртгъа, анадаш къумукъ халкъыбызгъа, ону макътавгъа лайыкълы болгъан уланларына-къызларына, давгъа, парахатлыкъгъа, къылыкъ масъалагъа ва шолай оьзге тюрлю масъалалагъа багъышлангъан кёп санавдагъы асарлары шо пикрубузну гертилей.


Нечакъы кёп тюрлю масъалаланы гьакъында язып турса да, гьар къайсы язывчуну яратывчулукъ ёлунда да оьзю айрыча тергев берип юрюйген оьзек масъаласы (яда бир нече масъалалары) болагъаны белгили. А. Жачаевни поэзиясында ананы келпетин яратыв шолай оьзек масъалалардан бириси деп айтсакъ, бир де янгылыш болмасбыз.


Белгили кюйде, ананы келпети гьар не девюрде де кёп-кёп язывчуланы тергевюн тартып гелген, гьатта адабиятланы тарихинде бу масъалагъа тергев бермей оьтюп гетген язывчуланы да тапма къыйындыр. Амма ананы келпетин яратыв булан байлавлу болуп А. Жачаевни яратывчулугъуна хас аламатны айтсакъ, шаир бу масъалагъа бир-эки шиърусун багъышлап къоймагъанын, кёп санавдагъы асарларын, гьатта яратывчулу­гъуну аслам бир пайын багъышлагъанын гёрежекбиз. Сёз ерине гелгенде эсгерсек, 2015-нчи йылда шаир оьзюню «Ана юрек» деген китабына Дагъыстан Республиканы Пачалыкъ савгъатына лайыкълы болду.


Алданокъ эсгерип къойма тюше: авторну ананы келпетин яратывгъа багъышлангъан бир шиърусу да оьзгесин не ичделик, не чебер, не маъна якъдан такрарламай; ону гьар асарында бу масъалагъа бакъгъан якъда янгы, оьзтёрече янашыв сезиле.


А. Жачаевни шиъруларында ананы келпети тюрлю-тюрлю янлардан, инсанны яшавуну инг де агьамиятлы масъалалары булан тыгъыс байлавлукъда алынып гёрсетиле: ана-бала, ана Ватан, ана тил… Буса да ол биринчи ерге аналаны авлетлер булангъы аралыкъларына айрыча тергев этип сёйлей. «Ана юрек» деген шиъру – аналаны авлетлеге бакъгъан якъдагъы янашывун чебер ва таъсирли гёрсетеген асарлардан бириси. Бир шиъруну ичинде автор къоллагъан бай ва къужурлу эпитетлер, такрарлавлар, яшыртгъын ва тувра тенглешдиривлер, къопдурувлар, къаршы салывлар – булар гьариси асарны аслу маънасына байлавлу болуп оьз къуллугъун кютюп юрюй.

 

Бир шо юрек къорур бизин балагьдан,


Бир шо юрек алгъыш алар Аллагьдан.


Язбаш эртен бюр ачсын деп гьар терек,


Чомарт гюнден исив-шавла чачыла,


Исив берип анадагъы шо юрек,


Бюрдей болуп бизин юрек ачыла.

 


А. Жачаев оьзюне кёп тергев берген бирдагъы агьамиятлы масъаладан ана тилибизни масъаласын айрыча эсгерме тюше. Ол бу масъаланы гьакъында «Мен къумукъман», «Ана тил» деген шиъруларында ва шолай оьзгелеринде нече де таъсирли язма бажаргъан. Артдагъы вакътилерде бу масъала шаирге айрокъда рагьатлыкъ бермейгени гёрюнюп тура. Гертиден де, къумукъ тил тарихде янгыз бизин халкъны тюгюл, оьзге да­гъыстанлы халкъланы арасында да, гьатта олардан да оьтюп, савлай темиркъазыкъ кавказлы халкъланы арасында да миллетара тил болуп гелген. Атлары сав дюньягъа малим болгъан орус язывчулар М. Лермонтов, А. Бестужев-Марлинский, Л. Толстой къумукъ тилни гьакъында айтгъан сёзлери ана тилибизни тарихде тутгъан ерин, о кютюп гелген ролюн ачыкъ кюйде гёрсетип бере. А. Жачаевни «Ана тил – алтын хазна» деген поэмасындан къумукъ тилибизни тарихде кютген ролюн гёрсетеген бир дёртлюкню гелтирсек, айтылып турагъан пикругъа къошум болса тюгюл, бир де артыкълыкъ этмес:

 

Тил экенге сен абуру булангъы,


Тюзлер булан тавлагъа кёп табулар,


Къумукъ тилден англаву ёкъ улангъа


Къызын бермей болгъан алда тавлулар.


«Ана тил – алтын хазна» деген янгы асары булан автор тил масъаласыны айланасында къайтып ой къура. 20 бёлюкден, 340 дёртлюкден амалгъа гелген бу поэманы охугъан сонг, шаирни бу асары тазза юрекден къайнап, юрек тебип чыкъгъан асар экенине мюкюр боласан. Бай, чебер, къужурлу тил булан язылгъан бу поэма – бир тыныш булан охулагъан асар.


А. Жачаевни «Гьайт, Дагъыстан!» деген поэмасы да – оьзюнде кёп санавдагъы масъалалар къуршалгъан асар: тарих, гьалиги девюр, миллет, инсан аралыкълар, эр намус, адат-къылыкъ, къоччакълыкъ, давгъа къаршылыкъ, парахатлыкъ… Буса да, дослукъ, парахатлыкъ, татывлукъ йимик масъалалар поэмада инг биринчи ерге чыгъып токътай, шону бютюн ичделигинден аслу маъна болуп оьте. Бу масъалалагъа А. Жачаев поэмасыны тюрлю-тюрлю ерлеринде къайтып-къайтып геле. Амма шаир шону бир айтып гетген оюн къайтарып такрарламакъ учун тюгюл, шо масъалаланы агьамиятлыгъын гёрсетмек учун, бир токътавсуз охувчусуну эсине сала турмакъ учун эте.

 

Дослар гёре дослукъ йырны сют агъын,


Акъ негетин айрокъ гёрмей тюгюллер,


Оьзю булан сен уллудан утагъан


Бирмен деген бир йырынг шо бугюнлер.

 


Халкъланы арасындагъы дослукъну, татывлукъну, бирликни сёйлей туруп, А. Жачаев оьз миллетин, анадаш къумукъ халкъын унутуп къалмай. Поэманы оьлчев якъдан алгъанда инг де уллу 3-нчю бёлюгю бу масъалагъа багъышлангъанлыгъы да оьзлюгюнден кёп затны англатып къоядыр. Автор къумукъ халкъны оьзге бир халкъдан да оьр салып сёйлемей, амма шо бир вакътини ичинде ол инг башлап оьз миллетин сюймеген адам, башгъа миллетлени де сююп болмажакълыгъын ташдырып айтып бере. Оьз миллетин сюймейгенлени шаир белгили къыргъыз язывчу Чингиз Айтматовну «Асрудан да артыкъ узатыла гюн» деген романындагъы мангюшлер булан тенг­лешдирип сёйлей.


«Шаир» деген поэма – А. Жачаевни арт вакътилерде язылгъан асарларындан бириси. Асаргъа «Шаир» деп ат салынса да, онда янгыз шаирни келпетин яратыв, чебер адабият, яратывчулукъ, пагьму йимик масъалаланы гьакъында сёйленип къалмай. «Шаирде» шонча да кёп масъалагъа тергев бакъдырыла чы, гьатта асарда гётерилеген масъалаланы санамакъдан эсе, онда гётерилмейгенлерин санамакъ тынчдыр десек, бирдокъда къопдурув болмас. Поэмада автор оьзюню тергевюн бакъдырагъан масъалалардан ана Ватаныбыз, анадаш халкъыбыз, ону оьтген, гьалиги девюрлери ва гележеги, ону макътавгъа лайыкълы вакиллери, ананы келпети, ана тилибиз, дин, намус, ягь, инсанлыкъ аралыкълар, сююв, загьмат, дав, парахатлыкъ, айланабызда ёлугъагъан кемчиликлер ва шолай кёп оьзгелери эсгериле.


А. Жачаев шаирни масъаласын бу поэмасындан алда да, бир нече шиъруларында да гётерип гелген. Шо гьакъда айтгъанда, ону «Акъ кагъыз – чачыв майдан», «Къалам», «Сонет ошай къанна къазакъ йырлагъа», «Уьч гюн къалгъан буса магъа яшама» деген шиъруларын, айры-айры шаирлерибизге (Й. Къазакъгъа, А. Гьажиевге, Аткъайгъа, Ж. Керимовагъа ва ш.оь.) багъышлангъан асарларын ва шолай дагъыдаларын эсгерме болабыз. Эсгерилген шиъруланы биринчисинде чебер яратывчулукъну гьакъында сёйлей туруп, автор тапшурмалы (аллегориялы) чебер къуралдан таба оьзюню пагьмусуна бек саламат кюйде багьа бере:

 

Сабан харшым мени сайдан буса да,


Ананг оьлгюр, аз сёз бюртюк гетмеген.


Акъ кагъызым чачыв майдан болса да,


Учув майдан йимик болуп битмеген.

 


Озокъда, поэманы имканлыкълары (уллу оьлчевю, лирика булан бирче эпосну белгилери къатышып гелегенлиги) А. Жачаевге шаирни масъаласы гьакъда толу, эркин, генг оьлчевлерде сёйлеме ёл ача. Бу поэмасы булан автор оьзю алда да кёп тергев бакъдырып гелген шаир, поэзия, чебер яратывчулукъ йимик ­ма­съалалагъа байлавлу натижа чыгъарагъандай, мюгьюр басагъандай бола.


А. Жачаев оьзюню асарында шаирге хас болгъан къылыкъ-хасиятланыгьакъында бир де эринмейли къайтып-къайтып сёйлей. Оьзденлик, намус, ягь, жаваплыкъ, сююв, чомартлыкъ, рагьму, къоччакълыкъ, аминлик, тазалыкъ, гьалаллыкъ – муна, поэманы авторуну гьисабында, шаирни битиминде даим де болма тюшеген къылыкъ-хасиятлар. Эсгерилген къылыкъ-хасиятлардан бириси – оьзденлик сёйленеген дёртлюкге тергевюбюзню бакъдырып къарайыкъ:

 

Шаир учун оьзденлик танг йыр йимик,


Шаир учун оьрлюк мунда гелмек де,


Шаир учун эки зат бар бир йимик:


Оьзденлигин бёлмек де бир, оьлмек де!

 


Гьали-гьалилерде А. Жачаев «Юсуп» деген гезикли поэмасын языпбитди. Поэма белгили дав лётчигибиз, Совет Союзуну Игити деген оьр атгъа ес болгъан Юсуп Акаевни чебер келпетин яратывгъа багъышлангъан. Асарны чеберлигин, маънасын, агъымын гёрсетмек учун, ондагъы бир дёртлюкге тергев берип къояйыкъ:

 

Гёре Юсуп ана Элни дертине


Табылмакъда тавдай уллу талайны,


Къан душманны тюкюртгюнче бетине,


Дав майданда къурбан болмакъ къолайны.

 


А. Жачаевни яратывчулугъуну бирдагъы яны журналистика булан байлавлу. Ол 40 йылланы узагъында анадаш «Ёлдаш» (алдагъы «Ленин ёлу») газетибизде уьстюнлю кюйде чалышып турду. Шо йылланы ичинде А. Жачаевни аягъы басылмагъан къумукъ район, къумукъ юрт да болмагъандыр деп айтсакъ, бир де къопдурув болмас. Амма бир гесекден берли шаир, журналистика касбусун къоюп, оьзюн толу кюйде чебер адабият яратывчулукъгъа багъышласа да, журналистика себепли болуп топлангъан бай яшавлукъ сынаву огъар адабият тармакъда къаныгъывлу кюйде чалышма, янгы-янгы асарланы яратма имканлыкъ бере.


Бугюнлерде оьзюню 80 йыллыгъын тамамлайгъан халкъ шаирибиз Агьмат Жачаевге бу ёлунда – анадаш халкъына къуллукъ этме белсенген гьаракатында дагъы да оьрлюклер, уьстюнлюклер ёрамакъ къала.

 

Агъарагьим Солтанмуратов,

Дагъыстан пачалыкъ университетни

дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты, доцент.



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля