Бийсолтан Гьажимуратовну яшаву ва яратывчулугъу


      Бийсолтанны аты пагьмулу журналист, къужурлу асарлар яратгъан шаир ва «Эревюллю Эндирей» деген терен маъналы тарихи асарны автору гьисапда белгили. Ону бары да асарларында янгыз оьзюне хас болгъан оьзтёречелик сезиле.




Бийсолтан оьзюню яратывчулугъун оьтген асруну къыркъынчы йылларыны экинчи яртысында башлагъан. Шо замандан тутуп, ону асарлары къумукъ газетлени, журналланы бетлеринде чыгъа гелген. 1973–1987-нчи йылларда китап издательствода «Акъ Таш», «Тюрленив» деп ат салынып, ону асарлары чыгъа. Сонггъу йылларда гьукумат идараларда оьзюню асарларын китап этип чыгъарма имканлыгъы ёкъгъа гёре, ол оьзюню асарларын оьз харжы булан гиччи-гиччи китаплар этип, аз тираж булан чыгъара гелген. Шаирни «Субай», «Сабур къыз», «Шаир-наме», «Асгер яш», «Алтын къол», «Гиччи къыз», «Гёнгюл жан» деген китапларын эсгерме болабыз. Китаплары чыкъгъан ерни автор Анжи деп язагъаны Бийсолтанны тарихи эси гючлю болгъанына шагьатлыкъ эте.



– Бийсолтанны асарларыны даражасына къарагъанда, ону Дагъыстанны тарихине, адабият илмугъа, адабият критикагъа байлавлу терен билими ва англаву болгъан. Ондан къайры да, ол оьзюню асарларын къумукъ тилни авуз яратывчулукъну терен къатлавларындан пайдаланып ярата болгъан. Бийсолтанны «Эревюллю Эндирей» деген тарих-этнография асары авторну тарихге оьзтёрече къаравларына байлавлу бир-бир кемчиликлери болса да, шо асар къумукъ элге, ону бырынгъы юртларыны тарихине бакъгъан уллу сююв булан яратылгъан.



Бийсолтанны поэзиясында эл, Ватан, ону къыйынлы къысматы адамлыкъны, рагьмуну, намусну, ягьны, ана тилни, миллетни гючюню, къудратыны башы болуп токътай. Яшавдагъы бары яхшылыкъ, насип шолардан геле. Шаирни азиз элине, халкъына гьашыкълыгъы, олар булан оьктем болагъаны «Эндирей – мени элим» деген шиърусунда арив сезиле:



 



Эндирей–мени элим,



Эл булан къатгъан белим.



Эллеге тилмач болду



Эндирей берген тилим.



 



Эндирей берген эсим.



Эс тапгъанлы герегим.



«Эндирей» десе гьар ким,



Тавдай бола юрегим.



 



Сонг шаир Эндирейни байлыгъын («Будай бежен») кёплени сыйындырып, «ачланы тоюндургъанын» оьзюню «эли булан гелгенлени гетме къоймай сакълайгъанын» айта.



«Юртлуларым» деген шиърусунда Бийсолтан юртлуларыны «кёкден юлдуз сермердей» бойлулугъун, олар абат алгъанда, «ерни бели чартлайгъандай» болагъанын, девлер йыкъгъан нартлардан гёрюнегенин айтып, оланы гючюню зорлугъун, гьайран къоччакълыгъына мюкюр болагъанын англата. Шаир Эндирейни янгыз уланларын макътап къоймай, гёзеллиги булан «гюллени де артгъа салагъан», гёрген жагьиллер юрегин тутуп къалагъан, чеберлиги булан «ханына чул гийдирген», «оьртен къабунгъан къаягъа ошайгъан» сюювю булангъы къызланы да алгъышлай.



Бийсолтан «Аталаны аты» деген шиърусунда булай яза:



 



Аталаны ата тизи гюл ача,



Аталаны ата юзю нюр чача.



Абдырагъан гюнюбюзде эс берген



Аталаны ата сёзю айрыча.



 



Ата десе, атдан тюше уланлар,



Аталаны арасында ата бар.



Атын айтма сёзлер азлыкъ этеген



Ата сыйы ерден аршгъа етеген.



 



Шаирни анадаш элине гьасиретли сюювю ону «Къумукънаме» деген назмусунда теренден сездириле. «Къумукъ» деген ону юрегин хошлай, хах болгъан сеслерин уята.



 



«Къумукъ» демек, къылыкъ демек янылгъан,



«Къулач» демек досларына герилген.



Геч гелгенни сыйындырма къурулгъан,



Ач гелгенге сыйындырып аш берген.



 



Бизин миллет чёлде оьсюп, тавлагъа сыйынып яшай туруп, ачыкълыкъны сакъласа да, бир-бирине сыртын тиреп, сырынып   сыкъ болуп яшагъан дей. Сонг шаир халкъны «къуват жыйып билекге» белсенгенин де айта туруп:



«Къумукътюздей аявлу зат юрекге Болмагъан, я болмажакъ бу дюньяда», – дей къумукъ халкъны тарихин гёз алгъа тутуп, Бийсолтан шиърусун оьктемлик булан булай тамамлай:



 



Отавунда огъуз атлар кишнетген



Сувлавунда къыпчакъ тувар гюйшетген.



Къучагъында эркелейген язбаш-гюз,



Талайыбыз, насибибиз, Къумукътюз.



 



«Адамлыкъ» деген шиърусунда «Адамны адам этген, «адамлыкъ» адамлыгъын аздыргъанлар сёнерлер…» дей туруп, бизин миллетге къопгъан авур гьалны уллу талчыгъыв булан булай суратлай:



 



Бу не уллу сокъурлукъдур елеген



Бизин халкъны, бизин гиччи кюлпетни.



Йылдан-йылгъа къалынлашып гелеген



Къалгъыв неге басгъан къумукъ миллетни.



 



Б. Гьажимуратов кёп тюрлю тенглешдиривлер, ошатывлар, жанлашдырывлар, къопдурувлар къолланып язылгъан къужурлу шиъруланы да яратгъан. «Гюлдюрейли гюз» деген шиъруну аты да тамаша, неге тюгюл биз бек бишген гюлдюрейли чумну билебиз. Гюлдюрейли гюз буса мунда берекетли тюшюмлю бай гюз болуп токътай.



 



Гюлдюрейли гюз гелген



Гёк тавланы гюмюшлеп.



Гёрмекли гюн бетлерде



Алтын къалалар ишлеп.



 



Бар барлыкъны исбарлап,



Белгисин берегендей.



Юрт жыйылып ювукъда



Тоюн оьтгерегендей.



 



Гёк кёллер гёз тазалай,



Оьзенден кёк агъыза.



Авлакълар ашлыкъ къозлай,



Бавлардан бал тамыза.



 



Шаирни «Алма бав» деген поэмасында да енгил суратлангъан, рагьат охулагъан табиатны къужурлу келпетлери бар:



 



Алма бавну аривлюгю



Адам тоймасдай.



Энги къызыл эртенлери



Эсден таймасдай.



 



Тереклери акъ гебенлер



Явгъан йимик къар.



Къув сиривдей къанатларын



Герген   бутакълар.



 



Гелтирилген сатырларда Бийсолтанны, анадаш топуракъны гьайран гёзеллигине бакъгъан уллу сюювю сезиле.



Бийсолтанны поэзиясында яшавну философия гёзден гечиреген шиърулары да бар. Ону «Биринчи сес» деген шиърусунда гьар-бир жанны дюньягъа геливюню уллу маънасын англатагъандай бола: акъ йымырткъа ярылып, ичинден балавуздай жижек «жив» деп биринчи сес берегенин, эсде ёкъдан бирден тувгъан «бурма къозу» «бе» деп аваз чалагъанын, «яш тувду» деген хабар чыгъып, ону «унчасындан» инсанлар сююнегенин айтып, автор янгы тувгъан жанланы ва адамны биринчи сеси нече де татли тиегенин англата, неге тюгюл шо сес яшав давам этилегенин, дюньядагъы яшавгъа тыныш берип турагъанын белгилей.



«Йырларыма пайланаман астаракъ» деген шиърусунда Бийсолтан яратывчулукъну четимлигин, къыйынлыгъын англата туруп, шо вакътиде оьзю юз тюрлю гесекге тувралып, уватылып къалагъандай болагъанын англата. Бир-бир сатырларда къашларымны герерсиз, бирлеринде гёзлеримни оту бар, бирлеринде табарсыз дертимни гёз ачгъанлы юрегиме къырсайгъан, бирлеринде намартлагъа чанчылагъан сюлче учларын табарсыз дей. Тек шаир: «Сюйгенлени солкъ этердей къужурлу сатырланы йырларыма сайлайман. Шолар мени яшавумда болуп турагъан огъурлу гьислерим, биринчи абатларым», – дей.



«Муна шулай тюк-тюгюне етгинче йырларымда пайланаман, гьар сатырым терим булан язаман, шо саялы да йырдан-йыргъа азаман», – дей.



Б.Гьажимуратовну яшавну терслик­лерине, ярлылагъа языкъсынмайгъан байлагъа, бюрократлагъа, карьеристлеге, миллетине, элине, ана тилине табылмайгъанлагъа къаршы итти, чанчылагъан сёзлер булан язылгъан кёп шиърулары («Яшынгъан ябалакъ», «Тюпсюз бочке», «Хоразбек», «Къакъыллав», «Папакъ») да бар.



Б.Гьажимуратов масал жанрны да оьсдюре гелген. Ону шолай асарларындан «Чюй», «Критикбиз», «Эки япыракъ», «Учгъун да, аракъ да», «Печ, тюнгюлюк, тюпгюч» дегенлерин эсгерме болабыз.



«Эки япыракъ» деген масалында чинар да, эмен де биз оьрдебиз, гёрмеклибиз, эркин тыныш алабыз, гючлюбюз деп алаша бойлу, гьава аз ерде оьсген чумну сан да этмейлер, оьзлеге къошуп ону атын эсгергенни де ушатмай. Чум чул бермей чыдап тура. Заман гетип, тереклени япыракълары тёгюлгенде, «оьктем» чинарны япырагъы «этме зат билмей», чум япыракъ буса иржая, кюлей, неге тюгюл чинарны оьктемлиги гьеч болуп чыгъа.



А.Абдуллатипов, профессор.



 



Б. Гьажимуратов




 



Йырларыма пайланаман астаракъ




Бир-биревлер магъа къырда раслашып:



«Бек азгъансан, не болгъан?»–деп къаныгъа.



Гюл гёнгюмню гёленткидей ой басып,



Шат юрегим оьз-оьзюне сыныгъа.



 



Тюзюн айтсам, мен азмайман гьавайын,



Гесеклеге айланаман лап увакъ.



Гесекленип, уватылып савлайын,



Йырларыма пайланаман астаракъ.



 



Яхшы тергеп охусагъыз эгер сиз,



Гьар йырымны оьзюме хас заты бар.



Бирлеринде къашларымны гёрерсиз,



Бирлеринде гёзлеримни оту бар.



 



Бирлеринде эс этерсиз бетимни



Къайгъы басгъан яда гюндей иржайгъан.



Бирлеринде табарсыз сиз дертимни



Гёз ачгъанлы юрегиме къырсайгъан.



 



Сюйгенлени солкъ этердей къужурлу



Сатырланы йырларыма сайлайман.



Шолар–мени гесеклерим огъурлу,



Шолар булан мен яшавну бойлайман.



 



Шолар–мени абатларым биринчи,



Шолар–мени башымдагъы тюклер акъ.



Муна шолай тюк-тюгюме етгинче,



Йырларыма пайланаман астаракъ.



 



Эндирей–мени элим



 



Эндирей–мени элим,



Эл булан къатгъан белим.



Эллеге тилмач болду



Эндирей берген тилим.



 



Эндирей булан эсим,



Эс тапгъанлы чёрегим.



Эндирей десе гьар ким,



Тавдай бола юрегим.



 



Эндирей–будай бежен,



Эндирей–къушлу къая.



Кёклерин кёпюрлеген



Эливдей энемжая.



 



Кёплени сыйындыргъан



Эндирей–къонархана.



Ачланы тоюндургъан



Эндирей–тоярхана.



 



Эндирейни эми бар



Эмген булан битмейген;



Эндирейни дамы бар



Бир татыгъан гетмейген.



 



Гюлдюрейли гюз



 



Гюлдюрейли гюз гелген



Гёк тавланы гюмюшлеп;



Гёрмекли гюн бетлерде



Алтын къалалар ишлеп.



 



Бар байлыгъын исбарлап



Белгисин берегендей.



Юрт жыйылып ювукъда



Тоюн оьтгерегендей.



 



Ахшамгъа таж гийдирип



Чыракъларын якъгъандай,



Энишлеге, оьрлеге



Дарай энлер такъгъандай.



 



Жийрен чачы жыйнакъ гюз



Жавгьар хазнасын ачгъан;



Эллени эллетердей



Бары да ренкин чачгъан.



 



Гёк кёллер гёз тазалай,



Оьзенден кёк агъыза;



Авлакълар ашлыкъ къозлай,



Бавлардан бал тамыза.



 



Къой-къозулар четлерде



Хас тонларын чечелер,



Юртлуланы къаратып



Юлдуз ойнай гечелер.



 



Юлдузларына къошуп,



Айны да алгъай эди,



Ай къашлы алтын гюзге



Гёз тиймей къалгъай эди.



 



Даим яшай



 



Тувгъан гете,



Толгъан бошай,



Тек адиллик



Даим яшай.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля