Гертиден де, Дагъыстанда сурсат бир заманда да къыт болмагъан. Неге десегиз, шогъар онгайлы табии шартлары, байлыкълары ва загьматгъа уста адамлары болушлукъ эте. Къоллавчулар рызкъысындан къыйыкъсытылмаса, савлугъу азмаса, къалгъан затлагъа амал этмеге бола.

 Гьалиги заманда Россиягъа къаршы Американы Бирлешген Штатларыны ва шолай да Европаны пачалыкъларыны янындан политика ва экономика санкциялар билдирилген. Шогъар байлавлу четимликлер тувулунгъан шартларда пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын болдурмакъ учун юрюлеген гьаракатда аграр республикабызда, имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы, асувлу пайдаландырыв – пачалыкъ агьамияты булангъы масъала.

Бугюнлерде оьтгерилген «дёгерек столну» айланасында пикру алышдырыв да яшавлукъ-экономика тармакъларда чалышаг­ъан далапчы тайпаланы алдында токътагъан борчланы яшавгъа чыгъарывгъа ба­гъышлангъан эди. Борчлар буса, айлана якъдагъы ич ва тыш талапланы гьисапгъа алып, къоллавчуланы ­тийишли къуллукълары ва гьар тюрлю маллар булан таъмин этивге байлавлу болуп токъташдырыла. Шо да англашыла. Арт вакътилерде бизин уьлкебизни гьар тюрлю регионларында къоллавчулар учун онгайлы къуллукъланы болдурагъан ва шолай да маллар чыгъарагъан компанияларыны вакиллери санкцияланы якълайгъанлагъа ян тартып производствосун токътатгъаны саялы, озокъда, минглер булангъы адамлар къазанчындан айрылып, ишсизлени сыдыралары толумлашагъаны теренден ойлашдыра. Шону алдын алмакъ учун Россияны Гьукуматыны янындан РФ-ни Президенти Владимир Путинни тапшурувуна гёре далапчылыкъ гьаракатны ортакъчыларына харж булан пачалыкъ кёмекни болдурув узатыла. Шону булан бирче иш ерлерин сакълайгъан ва янгы иш ерлер ачагъан россиялы далапчылагъа енгил пачалыкъ кредитлер бериле. Уьстевюне, бир тайпалары мадарына гёре заманлыкъгъа налог гьакъланы тёлевден де азат этилине.

Шолайлыкъда, къурулуш, енгил промышленност, агропромышленный, сатыв-алыв ва оьзге мердешли тармакъларда къуллукълагъа бакъгъан якъдагъы талаплары ёрукълашдырыла.

Бугюнлерде, базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде белгили болгъан къыйынлыкълагъа да къарамайлы, айлана якъдагъы багьаланы гьатдан озма къоймай алдын алмакъ муратда алгъасавлу кюйде чаралар гёрюле. Озокъда, шо да алгъасавлукъгъа бойсынып, пачалыкъны янындан харж булан этилинеген кёмекни алда йимик талам-такъыш этип къолдан чыгъармайлы, далапчыланы санавун ва олар не булан машгъул болагъанын толу кюйде ачыкъ этип иш гёрювю булан байлавлу.

Ерлерде чаналай бара­гъан топуракъ ва муниципал реформаланы ёрукълашдырывну натижасында ­янгыз пачалыкъ кёмек булан дазулан-майлы, мадарлы далапчыланы харжларын производство ва яшавлукъ имаратлар къурулагъан инвестиция майданлар учун пайдаландырмагъа тюшегени де гьакъ. Неге десегиз, артдагъы йылларда агропромышленный тармакъда гёз алгъа тутулгъан инвестиция проектлени арасында яшавгъа чыгъарылмай, йырылып къалгъанлары да аз тюгюл. Шогъар да къарамайлы, «Къызлар агрокомплекс», Хасавюрт райондагъы «Батыр-Бройлер» жамиятларда, « КФХ Арсланханов», Къарабудагъгент райондагъы «Сют булакъ», Къызлар ра­йондагъы «Нива» ва шола­й оьзге хозяйстволар йылдан-йылгъа оьзлер оьсдюреген продукциясыны ва шолай да шондан гьазирленеген гьар тюрлю сурсат малланы: этни, дюгюню, овощланы, юзюмню, емишлени ва акъкъатыкъланы санавун артдырывда къоллавчуланы сурсат аманлыгъын болдурувгъа ла­йыкълы кёмек эте демеге ярай.

Айтмагъа сюегеним, гележекде оьсдюрюлген юрт хозяйство продукцияны ишлетивге ва сакълавгъа салагъан ерлени гьазирлевге тергевню артдырмаса бажарылмай. Шо да бизин республикабызда оьсдюрюлген авлакъ ниъматланы ва гьайванчылыкъ продукцияны багьаларын артма къоймай сакълама имканлыкъ береген аслу ёлу болажагъы шекликни тувдурмай.

Белгили болгъан кюйде, Дагъыстанда оьсдюрюлеген юрт хозяйство продукцияны 80 процентге ювугъу онгача абзар хозяйстволаны ва сабанчы фермер агьлюлени гьаракаты булан болдурула. О саялы да оьсдюреген продукцияны тас этивлеге тарытмайлы, не йимик ­онгайлыкълар-къуллукълар болдурулгъан деген сорав да тувулуна.

Тюзюн айтгъанда, алда йимик артдагъы йылларда да агропро-мышленный тармакъны увакъ далапчылыкъ булан машгъул болагъан гюплерине пачалыкъ кёмекни ва шолай да «Россельхозбанкны» къул-лукълары етишмейгени ичингбушдура. Муна шо саялы да юрт хозяйствону тармакъларында ­оьсдюрюлеген продукциясын сакълавгъа салывну ва ишлетивню масъаласы да четимлеше. Шогъар кёмек этмек учун республикабызны гьар тюрлю бойларында логистика центрланы къурмагъа ва пайдаландырывгъа бермеге заман болгъан эди. Ери гелгенде эсгермей болмайсан, янгыртып къурувну башлапгъы девюрюнде сабанчы гьаракат янгы аякъгъа туруп гелеген йылларда олар учун пачалыкъны янындан гёрсетилинген енгил кредитлеге талавурчулар ес болду. Шо саялы да топуракъгъа, гьайван-малгъа, оьсюмлюклеге къуллукъ этегенлени сыдралары артмай, уьстевюне, онгача иш гёреген тайпаланы гьар тюрлю тергевлер, къодулар да гётерилмеге къоймай.

– Гьалиги заманда далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалагъа бир себепсиз бирев де четим этмеге болмай, – дей ДР-ни далапчылыкъ булан машгъул болагъан гюплерини ихтиярларын якълайгъан толу ихтиярлы вакили Мурат Далгьатов. – ДР-ни ва РФ-ни гьукуматлары бугюнлерде айлана якъдагъы къыйынлы гьаллардан гьасил чыгъарып, бизнес булан ачыкъ кюйде машгъул болагъан далапчылагъа харж булан кёмеклеше. Шолайлыкъда, енгилликлерден пайдаланагъанлардан да пачалыкъны ва халкъны аманлыгъы учун къайтарыш этмеге тюше. Тек ватандашланы, къурумланы къуллукъларын кютеген сатыв-алыв тармакъны ишине байлавлу къоллавчулардан арзалар гелсе де, шолар тергевсюз-чарасыз къалмажакъ. Савлай йылны ичинде гёз алгъа тутулгъан плангъа гёре, налог къурумланы янындан 60 тергев оьтгермеге гёз алгъа тутулгъан. Демек, аслу гьалда далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалагъа къазанмагъа, иш ерлер ачмагъа, производствосун генглешдирмеге имканлыкълар бериле. Иш ерлер кёп болгъан сайын, гьар тюрлю бюджетлеге тюшеген налог гелимлер де артагъаны белгили.

Базар аралыкъланы шартларында мал чыгъарыв яда буса къоллавчуланы гьар тюрлю талапларын кютюв булан машгъул болагъанлагъа айлана якъдагъы багьаланы артывуна байлавлу болуп алапаларын артдырма тюшегени англашыла. Алапаланы буса производствону генглешдирмей, малланы, къуллукъланы багьаларын гётермей туруп артдырмагъа бажарылмай. Багьалар да базар девюрде айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып артдырыла яда буса кемий… Айтагъаным, базар экономиканы о законун бирев де инкар этмеге болмай.

Базар экономиканы девюрюнде, уьстденсув янашмайлы, далапчылыкъ тармакъда чалышагъан тайпаланы билимлерин камиллешдирив, усталыгъын, бажарывлу­гъун токъташдырывгъа кёмеклешив де – агьамиятлы масъала. Республикабызны юрт хозяйство тармагъыны асувлугъун артдырыв производствону гьар къайсы тарма­гъында да кадрланы гьазирлев ва танглав булан тыгъыс кюйде байлавлу.

– Артдагъы йылларда бизин оьр охув ожакъны уьстюнлю кюйде тамамлап чыкъгъан студентлерибизни гележегине байлавлу болуп олар булангъы байлавлукълар уьзюлмей, – дей «дёгерек столну» ортакъчысы Магьаммат Жамболатовну атындагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр университетни ректору Зайдин Жамболатов. – Топуракъны къуллукъчусу да, къулу да болмакъ учун алда токътагъан сыйлы ­борчлагъа намуслу кюйде янашып ес болгъан билимлерин сынавда асувлу кюйде къоллама ким буса да бажармай. Студентлени гележекдеги касбу бажарывлугъу оьр охув ожакъда олагъа дарс берегенлерден гьасил болагъаны саялы, бизге де борчларыбызгъа намуслу кюйде янашмакъ къала. Шону учун артдагъы йылларда юрт хозяйство, экономика учун асувлу янгы ва алдынлы къайдаланы уьйретив тергевден тюшмей. Узун сёзню къысгъасы, гележекде бизин сурсат аманлыгъыбызны къоруйгъан гьаракатчы, далапчы касбучуланы гьазирлевге пачалыкъны янындан этилинеген кёмеклени   къысмай, пачалыкъ оьлчевдеги масъалаланы яшавгъа ­чыгъарсакъ, асувлу болажагъы шекликни тувдурмай.

Россия оьлчевюнде бары да регионларда артдагъы йылларда пайдаландырылагъан «Савлукъ сакълав», «Билим берив» ва «АПК-ны асувлугъу учун» деген милли борчланы гьисапгъа алып, уьлкебизни экономика аманлыгъын болдурув гьар тюрлю малланы ва къуллукъланы къадарын, сан янын артдырыв булан байлавлу экенин унутма тюшмей.

 

Къ. КЪАРАЕВ.