Сирияны уллу Хомс шагьарындан 25 чакъырым ариде Дерфул деген юрт ерлешген. Ону башгъа аты да бар – Гючюк Дагъыстан. Юртну 19-нчу асруда Оьтемиш, Башлыгент, Къарабудагъгент юртлардан чыкъгъанлар къургъан. Гечге таба олагъа кёстеклилер де къошулгъан. Заманлар гетип, арап пачалыгъыны оьзге ерлеринде турагъан бир нече авар, дарги, лак агьлюлер де Дерфулгъа гелип къонушгъан.
Гьали бираз сама тарихге бакъмасакъ амал ёкъ. 1877-нчи йыл. Бютюн Дагъыстанда башгётеривлер башлана. Хынжал-тюбекге хармангъан халкъны аслу мурады – Ватанын пача асгерлерден азат этмек. Хыйлы къыргъынлы давлар юрюле. Тек дагъыстанлылар нечакъы къоччакълыкълар гёрсетсе де, ахырда давгъа-явгъа уьйренген, яхшы савутлангъан орус асгерлер уьст бола.
Кёп юртлар дагъытыла, янгыз Оьтемишни эки керен яллатгъанлар. Минглер булангъы адамлар Сибир якълагъа сюргюн этилген. Къалгъанларына буса, айрокъда янгы низамлагъа рази тюгюллеге, ондан алда Кавказ давдан сонг Тюркиягъа гетгенлеге барып къошулма ихтияр берилген. Муна шолай оьрде эсгерилген юртлардан чыкъгъанлар (нече агьлю болгъанны бирев де мекенли билмей) минг чакъырымлар юрюп, ёлда кёп къыйынлыкълар гёрюп, Осман пачалыгъыны Шам (гьалиги Сирия) вилаятында ерлешген.
Озокъда, оланы бирев де къулач яйып къаршыламагъан. Гёчюп яшайгъан ерли гёчювчю «бедуин» тухумлар булан хыйлы къанлы къаршы турувлары болгъан. Тек къумукълар да аналардан осал тувгъан уланлар тюгюл экенни гёрсетген. Сонг оланы тавакаллыгъын, загьматгъа берилгенлигин, усталыгъын гёрюп, янашывун алышдыргъан. Дерфулда этилген хынжаллар ва тюбеклер гьали де Францияны музейлеринде сакълана.
Бугюнге ерли араплар гючюк дагъыстанлылагъа уллу гьюрмет эте. Олар булан къардаш болмакъны уллу насипге гьисаплай. 150 йылны ичинде бу юртдан жинаятчылыкъ этген деп бир адам да судгъа берилип жавапгъа тартылмагъан. Дерфулдан белгили алимлер, язывчулар, маданият ва жамият чалышывчулар, асгерчилер чыкъгъан. Оланы экевюне Сирияны Игити деген оьр ат берилген.
Балики, яшав шолай узатылып да турар эди. Тек 2011-нчи йылны гюз айларында террорчу Ислам пачалыгъы башлагъан ватандаш дав, Сирияны хыйлы йыллагъа къара къайгъыгъа дёндюрген. Дагъыстанлылар биринчи гюнлеринден тутуп, республиканы Президенти Асадны янын тутгъан. Гьали юртда сав, бузулмагъан уьй къалма да къалмагъан. Жагьиллер республиканы байракъларыны тюбюнде асгер борчун кюте, уллулары, къатынлары, яшы-юшю буса, бирлери Иорданиягъа, бирдагъылары Тюркиягъа, башгъалары Европагъа чыгъып яшайлар.
Оланы арасында ата-бабаларыны элине гелип турма сюегенлер сама ёкъму экен деген сорав тувулуна. Шо соравгъа Дерфулда тувгъан, СССР-ни заманларында ДГУ-да охугъан ва Дагъыстанда яшама къалгъан далапчы ва жамият чалышывчу Шафи Акъушалыны (анасы къумукъ) сёзлеринден ачыкъ жавап табабыз. Ол айтагъан кюйде, юртлулары къайсы миллетден экенин бир заманда да унутмай. Гьариси бир сама етти аталарыны юртун гёрме гьасирет, айрокъда гьали оьзлени Гючюк Дагъыстанындан бир зат да къалмагъанда. Нече керенлер Россияны Сириядагъы элчиханасына тилев кагъызлар язгъан. Тек бизин уьлкени федерал къурумлары юз тюрлю багьаналар булан олагъа ихтияр бермей. Оьзю Шафи Акъушалы да Иорданиягъа гёчген ата-анасын Дагъыстангъа турма гелтирип болмайгъанлы арадан 10 йыл гетди.
Балики, бизин юрт жамаатлар, жамият къурумлар оьз янындан сиптечилик гёрсетип, тийишли къурумлар булан байлавлукъ тутуп гьаракат этип айланса гьал алышынар эди. Нете, Къарабудагъгент, Оьтемиш, Башлыгент бир-эки агьлюню къабул этип болмажакъ эдими? Яда шо бош инанывлармы?
«Ёлдаш», 21.04.2023 й
