Ватандашланы аслам яны пачалыкъгъа тёленеген гьар тюрлю налогланы «ясакъгъа» гьисаплай ва амалдан геле туруп умуми хазнагъа барагъан акъча оьзюню кисесинден чыкъмайгъан кюйде къутулма сюер эди. Неге адамлар налоглардан «къача»? Шону себебин дагъыстанлылагъа хас акъчаны хадирин билеген, тутумлукъ хасияты булан англатмагъа къарайгъанлар да бар. Тек, тюзюн айтгъанда, оьзге регионларда да налогланы тёлемесек бир де ярамай деп, инспекцияланы къапу алдыларында гезикге токътап айланагъанлар да онча гёрюнмей. Демек, шо янгыз бизде яйылгъан «аврув» тюгюл.
Хас ахтарывлагъа, сорав алывлагъа таяна турмасакъ да, жамият налогланы «ясакъдай» къабул этегенликни аслу себебин билмеге къыйын тюгюл. Адамлар жыйылагъан акъча чакъ-чакъда, лап йымышакъ этип айтгъанда, асувлу кюйде харжланмайгъанын гёрюп тура. Элни атындан гьакимлик сюреген гьар тюрлю даражадагъы «эл башчылар» халкъны гьисабына инг алдын оьзлени ва тухум-тайпасыны масъалаларын чечелер, гьатдан озуп байыналар.
Дагъыстанлылар четим экономика шартларда чёрекге чакъы сама зат чыгъармакъ учун, гечесин-гюнюн бир этип дегенлей не ишге де урунуп айланма гьазирлер. Шагьарларда цехлер, устаханалар ача, юрт ерлерде топуракъ булан долана… Гьали республикада башлангъан налог жыйывну гьаракатыны авур намусу да оланы башына гелип тие. Керпич заводланы, банкет залланы, машинлеге ягъарлыкъ тёгеген станцияланы ва башгъа молундан къазанма имканлыкъ береген предприятиелени есилерини шогъар къулакъ арты да терлемейгенге ошай. Олар, дагъы болмагъанда, гьаман да йимик тергевчюлер булан «сёйлешип», 5–10 йыл алъякъда йимик гьали де ва дагъы да хайырлы ишин узатаргъа инаналар.
Бу ерде бир гиччи кюлкюлю хабарны эсге алмакъны оравлу гёремен. Акъчалы-бокъчалы адам ахшам уьюне гирип геле. Къатыны огъар бир сююнч айтагъандай: «Аявлум, мен сени эсги костюмларынгны ташладым»,–дей. Эри де: «Авлия болгъанмусан? Гьали налог инспекциягъа не зат гийип барарман?» – деп жавап къайтаргъан.
Бир таныш далапчы адам магъа англатгъан кюйде, Дагъыстанда бизнес ишлерингни ачыкъдан юрютмекни бир маънасы да ёкъ. Ишингни законгъа гёре къураман десенг, къазангъан бир манатынгны 95 кепегин налоглар гьисапда пачалыкъгъа къайтарма борчлусан. Налоглар дегенде, артдагъы эки йылны ичинде, дагъысын айтмагъанда, янгыз топуракъ налог 8 керенге артгъан. Тёлесенг де къутулмайсан. Билемисиз бизде нече тергевчю къурум бар? Республика, шагьар, район къурумланы гьисапгъа алмагъанда, янгыз федерал тергевчю къурумланы санаву 50-ден де артыкъ. Гелгенде гьариси оьзюне «гьюрмет» этилгенни сюе. Этмесенг, къайсы буса да бир кемчиликни тапмай къоймажакъ.
Налог дей бусагъыз, Дагъыстанны аякъ тюпде алтындай тапталып турагъан гёчювюл гьайванчылыкъ деп айтылагъан миллион гектардан да артыкъ топуракълары бар. Шолар барысы да ижарагъа берилген. Ижара гьакъ тёленеми деп сорасагъыз, тёлене. Мисал учун, Бабаюрт районда миналы, ерли адам бир гектаргъа 500 манатгъа ерли тёлей, къырыйындагъы къотанда турагъанлардан буса шо бир гектар учун 9-11 манат алына. Неге шолай болагъанын бирев де англатып болмай яда англатма сюймей. Эсигизде бар буса, гетген йылны май айында республиканы о замангъы мюлк министри Е.Толстикованы къумукъ алимлер булан ёлугъуву оьтгерилген эди. Шо ёлугъувда министр айтгъан кюйде, бир-бир районларда гёчювюл топуракъланы гектарына гьатта 70 кепек тёленеген ерлер бар. Е.Толстикова шо тармакъда низам салдырма къарагъан эди. Тек бек «инче» масъала болуп чыкъды бугъай. Узакъ да къалмай, ону министерлик ишинден азат этдилер.
Конституциягъа гёре налог тёлев – гьар ватандашны борчу. Тек шо Конституция булан пачалыкъны, гьакимиятны алдына да бир тюрлю борчлар салына. Гьакимият оьзю шо борчланы толу кюйде кютмей буса, адамлагъа гьар тюрлю талаплар салып боламы?
Жамиятны арасында гьакимият къурумлагъа бакъгъан якъда инамлыкъ тувулунмайлы, олар да налогланы «ясакъгъа» гьисаплай туражакъ.
Оьзюню Чакъырывунда республиканы Башчысы Владимир Васильев де налог жыйыв масъала инг агьамиятлы экенни айтды. Оьзбашына чалышагъан предприятиелени регистрация этип, олардан гелген налог маяланы ерли бюджетге жыймакъ – аслу борч.
