Ачыкъ сёз

Уьйренивге, билимге муштарлыкъ, иттилик кёп болгъан чакъы, инсан оьрлене, яратывчулукъ ёлда тюзеле ва тюрлене. Шону гьакъ гертисин дюньялыкъ сынав ачыкъ кюйде аян этип тура. Кёпню де гёрме, кёпню де билме къаныгъывлу гьаракат юрютеген эллер яшавлукъда нечик бек оьрленгенни биз гёрюп турабыз. Инсан гьакъыл ва билим гюч булан къайсыбызны да гьайран этеген къураллар, ясандырывлар, алатлар… чыгъаргъан. Огъар гьеч сёз ёкъ! Тек дюнья оьлчевюнде дегенлей оьзюню ортакъ маканы – Ерни тоюнмай тонайгъанлыкъ, пачалыкълар, бир-бирине тарыкъсыз затлар саялы оьчленип, дагъытыв савутланы баргъан сайын янгыларын чыгъа­рып тербейгени, къыргъын аврувланы иш этип яягъаны яман. Мен ойлашагъан кюйде, инсаниятны бираз аллардагъы ва гьалиги наслулары, мал топлав якъдан барлы буса да, тарбия, тазалыкъ, ругь якъдан харлы болмагъаны яхшы. Бу меселдеги ойланы бир ягъадан­ айта турсам, кёп теренге гирмеге, башыгъызны авуртмагъа тюшер. Энни философия дагьниси булангъы пикруланы артына тюшюп, кёклеге чыгъып гетмей, ерге, бизин гьакъыкъатлыкъгъа тюшюп сёйлейиклер. Билимлеге бек къарышып муаллим ва алим болгъанланы, оланы илму уьлгюлерин иш тармакъларда къоллап, къайратлы кюйде чалышгъанланы яхшылыгъын­дан бир арада бизин алдынгъы элибиз дюнья сукъланар йимик оьрлюк­леге­ етишген эди. Неге тюгюл, билим, тарбия беривге пачалыкъны даражасында шап-шайлы кюйде агьамият бериле эди… Мен ойлашагъан кюйде, янгыз билим болуп къалгъан учун битмей, адилли оьзеги булангъы тарбия да ери ёкъ кююнде дегенлей бек гьажатлы. Тарбия – инсанны бары къалгъан битимлерине дагьни ва жан береген ниъматлы булакъ. Мен шогъар кёпден мюкюрмен. Яшав – ябушув деп айтыла. Мен эслейген кюйде, о – яманны яхшы, къарангыны ярыкъ булангъы гьаманлыкъ тартышыву. Артсыз, алсыз шолай неге бола дагъы? Булай сорав билемен менден оьзге кёплени де къыйнайгъанны. О гьакъда гьар тюрлю ойлар да кёп. Яшырма да тарыкъ тюгюл, савлай инсаниятда ва гьатта билими, англаву яхшы хыйлыланы арасында герти адамлыкъны маънасы гьакъдагъы тарбия дарсдан магьрюм тайпалар аз къаршылашмай. Дагъы да къайтарып айтаман – билими ва тийишли тарбиясы булангъы инсан дюнья сюрювню балкъытагъан гючдюр. Шо оьр болгъан ерде инсан арада исрап ишлеге нагагь да ёл къоюлмай. Амма бизин дюньядагъы гьа­къыкъат­лыкъ исбат этип турагъаны йимик, инсанурлукъну авадан кёп яны энни тарбия ва умуми англав якъдан шайлы кюйде акъсай. Айтагъаным, шунча мугькам тизими булангъы дюньяны, демек, барыбызгъа да ортакъ уьйню ярахсыз гьаллагъа тарытып бара. Уллу тонавда тояр ерин билмей. Эгер авадан кёбюбюзню аламлыкъ философиядан англаву мугькам болгъан эди буса, инсанлыкъ тарбиясы бары да якъдан дурус да, бютюн де болгъан эди буса, Ер шар деген биз сыйынгъан дюнья харабалыкълагъа, дагъылывлагъа нагагь да тарымас эди чи. Мен айтма сюйген биринчи зат – тарбия. Шо ягъындан буссагьат дюнья­дагъы кёп эллер, шону ичинде бизин уьлкеде де ярайгъан­ кюйдеги акъсайгъанлыкъ бардыр. Янгыз Дагъыстанны алып къоя-йыкъ. Алдынгъы менликни, гьалаллыкъны, тарбияны даражасы кемий бара. Саламатлыкъ энни бир кемчилик йимик гёрюнеген болуп къала тура. Алдын янгыз гьукумат тюгюл, савлай жамият да яш-юшню тарбиялавгъа туврадан къошула эди. Мисал учун, сен, мен (яш чагъы­бызда) бир къуллукъгъа барагъанда, уллу гиши ёлугъуп: «А яш, бар гьали пелен затны алып гел», – десе, оьзю­бюзню ишибизни къоюп, ону буюрувун гьазир кюте эдик. Неге тюгюл, этмей къойгъанны­ ата эшитсе, «ябагъыларыбызны» чыгъара эди. Яман затны этегенни гёрген уллу адам сени еринде къапаслама да къапаслай эди… Гьали мактапда дарсны низамын бузгъан яшны нагагь къулагъын бурсанг, кёп ата-ана бар муаллимге: «Не ишинг бар?» – деп «къылычын сувуруп» тебинмеге гелеген. Тек бир яман иш этилип элге билинсе, шоссагьат: «Школа къайда къарай эди? О айыплы», - деп къара къавгъа салагъан заманлар гелип де къалгъан. Тек мен бу ерде муаллимлени жаваплыкъдан арек салмайман. Тарбияны таъсири тюз болсун учун, пачалыкъ оьзю биринчилей бары да якълардан бютюн болмагъа тюше. Яшланы бютюн адамлар этип тарбияламагъа тарыкъ деген буварыв булан бирче салынагъан талаплар кёп. Ахыры шолар бизде арты гелмеген сёзлеге айланагъан гезиклер де аз къаршылашмай. Гьалиги заман школаларда муаллимлеге кёп тюрлю ишлер тапшурула. Кагъызланы кёбюнден олар не этегенни билмейлер. Гьакъыкъат­лы ишлерден эсе, «бош» гьисап беривлер кёп. Бир-бир гезиклер «оьрдегилер» муаллимлеге багьаны ол кагъызда «яратгъан» ишлеге къарап берип къоя. Сонг да, школаларда охув булан онча тувра аралыгъы ёкъ чаралар да оьтгериле. Билим, тарбия беривде яртылыкъгъа, гёземеликге ёл къоюлса, ахыры шондан бир хайыр да болмас. Мени кёпден ичимнибушдура школалагъа ишни яхшы ба­жа­рагъан­ эргишилер оьтесиз сийрек гелегени. Тергев берип къарасанг, школаланы мюдюрлерини ва гьатта физкультурадан дарс бере­генлени арасында эргишилер на­гагь бир тюгюл ёкъ. Лап биринчиси – муаллимлеге алдын йимик абур ёкъ ва оланы алапалары оьз­лени белине де гелмейген башгъа бир-бир касбучуланыкинден эсе хыйлы кем экенлик. Муаллимлени ишге конкурс къайдада алагъан заманлар гелмей туруп, оланы абуру булан алапа акъчаларын гётермей туруп, яш наслугъа мугькам билим ва тарбия беривню ишинде юрек тынышардай бютюнлюкге етишмеге бажарылып битмес. Адамлыкъ ва озокъда дагъы, билим оьр болгъан ерде даражалыкъ булан айыныв болмай къалма бирлейине де кюй ёкъ экени белгили. Шолар демли яшавну ачгъычы да дюр. Абдулла ЗАЛИМХАНОВ. Сурат https://www.google.com/ сайтдан алынгъан.

Гьали-гьалилерде Алтайда Россияны регионларыны агроном саният булан машгъул бола­гъан касбучуларыны, бир-бир юрт хозяйство министерликлени ва предприятиелени башчыларыны форуму оьтгерилди. Бугюнлерде форумну ишине байлавлу болуп ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министри Баттал БАТТАЛОВ республикабызны маълумат къуралларыны вакиллерине баянлыкъ берген. Тёбенде ону баянлыгъы «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне бериле. – Баттал Вагьитович, Алтайда болгъан агрономия форумну ортакъчыларыны алдына аслу не масъала салынгъан эди? – Россияда дюнья шарыны топуракъ байлыкъларыны 6-дан бир пайы ерлешген. Пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын болдурувда бар имканлыкълар некъадар къолланагъаны ойлашдыра. О саялы да, къоллавчуланы ич ва тышдагъы талапларын гьисапгъа алып, гьалиги заманда топуракъланы асувлугъун, тюшюмлюгюн къолайлашдырагъан янгы къайдаланы ахтармасакъ ва тангламасакъ бажарылмай. Шону учун илмуну ва сынавну имканлыкъларындан пайдаланмакъ парз. «Генезис» деген илму-производство предприятиени сиптечилиги булан оьтгерилген алтай форум да уьлкебизни гьар тюрлю бойларындагъы имканлыкъланы, табии шартланы, топуракъ байлыкъланы гьалын гьисапгъа алып, мердешли юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмлюгюн артдырмагъа тюшегени гьакъда генг кюйде гьакълашыв болду ва гьар регионгъа гёре оьзтёрече пайдалы таклифлер де арагъа чыкъды. – Дагъыстанны аграр тармагъында натижаланы дагъы да къолайлашдырмакъ учун не этмеге гереги гьакъда айтылдымы? –Дагъыстангъа байлавлу айрыча таклифлер арагъа чыкъды. Гьалиги заманда топуракъланы асувлугъуна къошум этеген янгы къайдалар толу кюйде къолланмай. Уьстевюне, топуракъланы тюшюмлюгюн артдырывда бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени азыкъландырыв ишлер, зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорув толу кюйде яшавгъа чыгъарылмай. Шо да бизин республикабызда топуракъ ва муниципал реформаланы талаплары къыйыкъсытылагъанын ташдыра. Неге десегиз, гьар тюрлю табии балагьланы натижасында топуракъланы минг йыллар боюнда кюйленип амалгъа гелген уьст къатлавлары зараллана. Шону учун гьар тюрлю есликдеги юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы къоллавда йиберилген кемчиликлени алдын алывгъа тергевню гючлендирмеге тюше. Демек, сюрюлеген майданланы асувлугъун артдырывну чараларын оьтгерив булан янаша, отлавлукъларыбызны да заралгъа тарытмай, асувлу пайдаландырыв тергевден тюшмеге ярамай.