Хасавюрт шагьардан бираз ариде ерлешген къумукъ юртланы бириси Къандавуравулда буссагьатгъы вакъти 1951 адам яшай. Мунда яшайгъан къумукълардан къайры, мычыгъышлар да бар. Яртысына ювукъ деп айтса да ярай. Алтмышынчы йылларда сюргюнден къайтгъанларыны бирлери гелип яшама башлагъан. Тюзю, олар барысы да дегенлей таза къумукъча сёйлей. Бир заманда да юртну ичинде миллетара разисизлер чи къайдан болсун, шо гьакъда биревню оюна да гелмегендир… Тышдан гелген адамгъа, къайда мычыгъышлы, къайда къумукъ, айырма да къыйын.
Бир нече гюн алда мен Къандавуравулда болдум, юртну гьалиги гьалы булан таныш болмакъ учун ерли администрацияны башчысы Марат САЛАВАТОВ булан ёлугъуп лакъыр этебиз:
– Марат, юртугъузда чечилмей турагъан масъалалар да бардыр. Инг башлап этилип турагъан ишлени гьакъында сёйлейик. Халкъны яшав шартларын яхшылашдырмакъ учун къурулгъан программалар да бардыр. Олардан бир-бир юртлар да арив пайдалана. Сизге тиймегенми шолай пай?
– Воллагь герти айтасыз, шолай программалар бар, олагъа къошулмакъ учун да бираз гьаракат юрютме тюше. Юртда бизге, биринчилей, школа къурма тарыкъ эди. Шо иш яшавгъа чыгъарыла тура, бек арив, уллу, эки къабат школаны бинасы ишленип битген, узакъ къалмай увакъ ишлерин де тамамлап, яшлар охума башлажакъ. Юртгъа гирип гелегенде гёргенсиздир арекден, ювугъуна барып да къарарбыз…Янгы школа юртну юзюн ачажакъ. Бек арив бина. Шагьарларда да шолай школалар аз. Къандавуравул йимик гиччи юртгъа чы булай школа – бек уллу савгъат. Онда яшлар баву да ерлешежек.
– Халкъгъа яшамакъ учун онгайлы ерге ошай Къандавуравул. Хасавюрт шагьар ювукъда, авлакълары бар эркин, сув булан таъмин болув нечикдир? Сув къытлыкъ чы гьали къайда да ёлугъа.
– Ичеген сув булан таъмин болувну масъалаларын аз заманны ичинде тюзелтип къойма къыйын бола. Шо ёрукъда ишлейбиз. Адамлар оьзлер де ойлашадыр о гьакъда, кюй таба. Абзарларында къуюлар этген кёбюсю. Сув ташыйгъан машинлер булан гелтирип тёге. Бир-эки айгъа бола бир тёксе.
– Сатып алма тюше дагъы сувну… Багьасы нечикдир?
– Бир гелтирип тёгегени 500-600 манатгъа токътай. Гётерилмесин, шо багьа, дагъы да учуз этейик деп кёп сёзюбюз де бола сув ташыйгъанлар булан.
– Къайдан аласыз сув, оьзен бармы къырыйыгъызда?
– Къырыйыбыздан «Ярыкъсув» деген оьзен оьте. Топуракъланы сугъармакъ учун да алда йимик агъылып гелеген сув ёкъ. Гьали чи топуракъгъа къуллукъ этип, сюрюп, чачып, сугъарып иш юрютме сюегенлер де кёп къалмагъан. Хыйлы жагьиллер юртдан гете. Мен оьзюм де 20 йыллагъа ювукъ Москвада яшадым. Сувну гьакъында шулай бир затны эсгерме сюемен. Ичеген, сугъарылагъан сув халкъгъа бек тарыкълы. Арт вакъти халкъ сугъарылагъан ерлеринден пайдаланып болмай. Етишмей сув. Бурав уруп ерден чыгъарма да къаражакъбыз. Район администрацияны кёмеги булан шо масъаланы чечербиз деп эсиме геле.
– Ерли гьакимни къуллугъун кютегенинг 7-8 ай боладыр. Неден башладынг, негер аслу агьамият берме тюшдю? Алышынагъан зат бармы?
– Юртну ичинде тазалыкъ болдурмакъ учун кёп гьаракат юрютме тюше. Ожакъларын, абзарларын адамлар нече де арив этип сакълама сюе. Орамланы гьакъында аз ойлаша. Сюйген ерине чёп пакетлени ташлай, жыя турма тюше. Мени оьзюмню эртен намаздан сонг юртну ичинде айланагъан кююм бола. Ташлангъан чёп пакетни гёрсенг, нечик оьтюп гетерсен? Сонг да, бизин юртгъа гирип гелеген ер, эс этгенсиздир, агъачлыкъны ичиндеги ёл булан юрюме тюше 6-7 чакъырым. Тереклени бутакълары ёлгъа чыгъып, оьтеген машинлеге пуршавлукъ этеген ерлер бола. Эртенокъ барып шоланы да гесеген кююм бола. Субботниклер этебиз, тек бир-бир гезиклерде шолай этигиз деп турмай, оьзюнг алып бир ёлдаш да чыгъып этип къойсанг, тынч бола.
– Къандавуравулда асфальт тутулгъан орамлар гёрюнмей. О гьакъда ойлашма заман болмагъанмы?
– Воллагь болгъан. Тезден берли де орамланы асфальт этме тюше къайсы райондагъы юртларда да. Харж етишмейгенликден боладыр… Уллу шагьарларда да бар шолай кемчиликлер. Юртлагъа етишмей къала буса ярай. Шо биз айтып гетген янгы школагъа барагъан ёлгъа узакъ къалмай асфальт тутулажакъ.
Бирдагъы айтма сюегеним, юртда бек арив жумамежит ишленди. Бар межитге 150-200 адам тюгюл гирмей эди. Янгысына 500-700 адамгъа ер болажакъ.
– Юртларда халкъны яшавун яхшылашдырмакъ учун этилинеген ишлени кёбюсю район гьакимликни гьай этивюнден де гьасил бола. Балики, гиччи юртлагъа къарав аз болуп къаладыр… Сизин район гьакимлик булангъы аралыкъларыгъыз нечикдир?
– Бир сёз булан англатгъанда, нечакъы да яхшы. Жанболат Шапиевич, гиччи юрт деп бизин масъалаларыбызны арек тебермеген. Болагъанын эте. Районда юртлар кёп. Барысына да толу кюйде етишип болмагъа бажарылмайдыр. Муна юртда къурулуп бите турагъан школаны алып къояйыкъ. Аз миллионлар гетеми огъар? Шо школагъа къарагъандокъ да, район администрация бизин Къандавуравул юртну нечик гьайын этегени гёрюне.
– Бу сиз ерлешген бина ерли администрациягъа тарлыкъ эте, оьзюгюз де гёресиздир. Оьзге бинагъа гёчме яда янгысын ишлемеге деп гёз алгъа тутулмагъанмы?
– Мен гелгенде администрация ерлешген ер дагъы да онгайсыз эди. Бу ерге чыкъгъаныбыз кёп болмай. Ремонтлар этме тюшдю, алдагъы еринден къолай.
Тек биз ойлашгъан кюйде, юртда ерли администрациягъа кёп харж да чыгъарып янгы бина ишлеп турмакъны маънасы ёкъ. Барлары булан рази болуп къалажакъбыз. Янгы школа ачылгъандокъ, эсги школаны бинасына ремонтлар да этип, онда чыгъажакъбыз.
– Халкъны иш булан таъмин болувуну гьакъында да эсгерме тюше деп эсиме геле. Не булан машгъулдур адамлар? Топуракъгъа къуллукъ этеми яда Хасавюрт шагьаргъа юрюп ишлейми? Онда сатыв этме имканлыкълар кёп экенге айтаман.
– Шо бек назик ери бола къайсы юртну да. Насипге, бизге Хасавюртгъа барма-гелме тынч. 10 чакъырым бар аралыкъда. Гюнде 7-8 рейс эте автобус. Замангъа гёре юрюй. Тек юрт хозяйство тармакъны да юрт ерлерде кёп хайыры тие. Колхоз бар заманда бары да халкъгъа иш де бар эди. Гьали топуракълар адамлагъа пайланып берилген. Тек оланы ишлетме къыйын. Шолай гьаракат этеген мекенли кооператив де ёкъ.
– Жагьил агьлюлеге уьй-эшик къурмакъ учун топуракъ пайлар берилему?
– Ахырынчы керен, гетген йыл, 270 агьлюге берилди.
– Янгы йылны нечик къаршыладыгъыз? Юртларда чы олай байрам оьтгерилмей де къала.
– Администрациядан чыкъгъан ерге уллу ёлка да салгъан эдик, безендирдик ярыкълар да тартып. 20 йыл Москвада тургъанман чы, гёре эдим онда халкъ янгы йылны къаршылайгъан гече нечик арив шат болагъанны.
– Неге къайтдынг дагъы уллу шагьардан бу гиччи юртгъа?
– Иш этип айта деп эсигизге гелмесин, бираз адамны чагъы эсли болгъанда, ата юртгъа тарта. Болагъан кёмегимни, къолумдан гелеген яхшылыгъымны этме сюемен.
– Муратларынга етме насип болсун!
– Савболугъуз, сизге де кёп яхшылыкълар ёрайман. Бизин гиччи юртну гьайын этип гелгенигиз учун баракалла!
