Эндирей – бырынгъы юртланы бириси. Мунда 9 мингге ювукъ адам яшай. Юртда 2 школа, больница, почта, бир-нече гиччи предприятие, 36 тюкен, яшлар баву, МФЦ-ни бёлюгю ва юзден де артыкъ сабанчы ва оьз есликдеги хозяйстволар бар.
Бир вакътиде аты савлай уьлкеге айтылып турагъан Ленинни атындагъы колхоздан эсделиклер тюгюл эсе дагъы зат къалмагъан. 1970-1975-нчи йылларда къурулгъан къурулушланы кёбюсю бузулгъан, къалгъанлары да эсгиленген.
Артдагъы эки йылны ичинде юрт танымасдай алмашынды ва янгырды. Биз шону ва гележекде не ишлер юрюлежекни гьакъында юртну башчысы Ирази Абсаламов булан лакъыр этебиз.
– Юртда артдагъы йыллардагъы алмашынывлар бек сююндюре…
– Мен тувгъандан берли дегенлей, юртда бир де янгы къурулуш тизилмеген. Артдагъы 2 йылны ичинде болуп турагъан янгылыкълар сююндюргенден къайры, оьктемлик де гелтире. Алда савлай Темиркъазыкъ Кавказгъа аты айтылгъан юрт оьрде болма герек деген ой юреклерден таймай эди. Башында айтып къойма сюемен, шу ишлени юрюлегенине районну башчысы, бизин юртлубуз Жамболат Салавовну яхшы къошуму бар. Бизин юрт районда биринчилерден болуп бир нече программалагъа гийирилди ва гьали шо программалагъа гёре ишлер де юрюлюп тура. Алдан берли юртну даражасын ва гючюн гёрсетмек учун ёл бойда шо юртгъа бурулагъан ерде хас имарат-аркъа къура болгъан. «Чилле ёлдан» Эндирейге бурулагъан ерде башлап шолай аркъа къурулду. Шо да – юртну оьктемлиги. Сонг шондан юртгъа гелеген ёлгъа асфальт тутулду. Ёлну эки де янындагъу доржу болуп оьсеген бёлеклер ва тереклер тайдырылды ва ёлну бою булан юртгъа етишгенче ярыкълар тартылды.
Ишлер ону булан да битмеди. 1990-нчы йыллардан берли ерли яшлар бавуна тергев болмай бузулуп тура эди. Шону учун да онда ерли больницаны чыгъарды. Шо йыллардан берли яшлар баву ёгъуна йылдан артыкъ бола эди. Гьали юртда 120 яшгъа ери булангъы яшлар баву ачылды. Шо да юртгъа азлыкъ эте. Гележекде шо бинаны янында дагъы да 299 яшгъа яшлар баву къурулажакъ.
Шо йылда маданият къаланы ярашдырыв да башланды. Артындагъы йыл Уллу Ватан давну 72 йыллыгъына Россияны халкъларыны адатлангъан маданиятыны центры ачылды. Шону алдында давда ортакъчылыкъ этгенлеге ва Эндирей бийликни къургъан Солтанмутгъа эсделиклер де салынды. Гьали маданият центрда Эндирей халкъ театр, йырлайгъан, милли согъув алатланы сокъма уьйретеген, йырлав, бийив, милли саниятны уьйретеген, драмкружоклар ишлеме башлады. Олар оьзлени пагьмусун гёрсетип, бу йыл май айда къаравчулагъа уллу концерт гёрсетдилер. Маданият къалада ерли администрация да ерлешген эди. Клубну ярашдырмакъ булан бирге, янында администрацияны бинасы да тургъузулду ва 9 айдан биз ичине гирип ишлеме башладыкъ…
–Аз заманны ичинде кёп иш этилген чи…
–Этилинген. Гьали администрацияны бинасында ерли почта, МФЦ-ни ва полицияны бёлюклери бар. Бек онгайлы, ерли администрациягъа гелген адамлар къуллугъун шо ерде битдирип гете. Биналаны тизгенден ва ярашдыргъандан къайры да, айланасы да онгарылды, яшыл от чачылды ва тереклер орнатылды. Арадан кёп де гетмей, шо адамлар учун рагьатланагъын ерлер болажакъ. Шо ерден оьтгенде, больницабыз да бар. Шону да ярашдырыв тамамланды. Бизин больницада Къарланюртну, Тотурбийкъаланы ва юртну аврувлары ята. Больницабыз шагьарлардагъы савлукъ сакълав идаралардан бир де артда къалмай. Гьали шону айланасын онгарып туралар.
–Юртдагъы орамлардан машин гьайдама бек онгайлы болуп къалды, ёлларына асфальт салынгъан…
–Шону учун бары да халкъ районну башчысына баракалла билдире. Гертиден де, юртгъа барагъан уллу ёллар булан бирге, 20-дан да артыкъ юртну ичиндеги орамлар асфальт этилинген. Гьали уллу ёллардагъы орамланы янавурунда тротуарланы этип бите тура. Юртгъа гирсенг, шагьаргъа гиргендей боласан, айтагъаным, шагьардан да арив.
–Сиз ерли наогланы жыйсагъыз, шоланы къайтып ерли администрациягъа бериле чи. Шоланы къоллап да бир-бир масъалаланы чечме боласыздыр?…
–Артдагъы эки йылны ичинде налоглар жыйыв тергевню тюбюнде. Биз алты айгъы планны артыгъы булан толтургъанбыз. Гьали айланадагъы жамият бирлешивлер, заправкалар ва башгъа тюрлю идаралар булангъы аралыкъланы тергейбиз. Бизин топуракъларда ерлешген идаралар налогун къайда берегенни де ахтарабыз. Шолар топланса, бир-бир масъалаланы чечме де имканлыкъ болажакъ.
–Биринчи деп къайсы масъаланы салма сюер эдинг?
– Сув масъала аслу деп эсиме геле, неге тюгюл де къалгъан масъалалар чечилип тура. 40-50 йыллар алъякъда бурав уруп чыгъаргъан сувлар аз болгъан. Дагъы да айтгъанда, юртгъа сувну Акъташны боюндан гётеребиз. Насослар булан башлап бир къуюгъа, шондан буса дагъы да оьрдеги къуюгъа. Шондан таба юртгъа оьзю агъып гете. Шону да гьар гюн бир авулгъа йибермесек, етишмей. Шону уьстюнден юртда разисизликлер бола. Чакъ-чакъда шо сувну гётереген багьалы моторлар бузула, янгыларын алмагъа да гьар заман харж етишмей къала. Шо масъаланы биз нечесе керен де район администрациягъа билдиргенбиз. Республикада сув чыгъарагъан ишлеге харж аз болгъангъа гёре, шо иш артгъа тартылып тура.
Бирдагъы яхшы хабар бар. Уьч йыл алда Къызылюрт райондан Хасавюртгъа уллу сув быргъы салынды. Шо быргъыдан таба Солакъ сувдан шагьарлыланы сув булан таъмин этежек. Шондан къайры да, шо быргъыдан таба Тотурбийкъала, Кёкрек, Муцалавул, Байрамавул, Къарланюрт сув алажакъ. Шо быргъыгъа Эндирейни де къошмакъ масъаласы чечилген деп айталар. Эгер де сув Зубутли-Миятлы юртгъа оьзю агъып геле буса да, къалгъан янына насосланы къоллап ишлежек. Шо ерде уллу насос станция къургъан, шонда насослардан къайры, сувну тазалайгъан ишлер де кютюлежек.
Шо масъалалар чечилсе, Эндирейни сув масъаласы да чечилер деп эсиме геле.
–Дагъы масъала?
–Бирдагъы масъала бар эди, шо да чечиле тура. Мен алда айтгъанда йимик, биз тюрлю-тюрлю программалагъа къошулуп, шоланы кёбюсюн чечип турабыз. Бирдагъы мисал гелтирейим. Артдагъы 25-30 йылланы ичинде яш агьлюлеге планлар бериле туруп, юрт кёп уллу болду. Гьали юртубуз «Чилле ёлдан» башлап, лагерге барагъан ёлгъа етишген. Планланы берегени яхшы. Тек онда халкъны яшавуна онгайлыкълар болдурма къыйын. Тогъай деген ерде 250-ден де артыкъ агьлю яшай. Олар оьзлени къасты булан янгы планлагъа электрик багъаналар, газ ва сув быргъылар тартды ва ёлларын онгарды. Шондан юртгъа гелип охума бек къыйын эди. 1998-нчи йылда шонда гиччирек школа да къурулду. Арадан йигирма йыл гетген, яшланы санаву да 400-ге минип бара. Айтагъаным, школада яшлагъа ер азлыкъ этди. Шону учун да шонда уьч сменде охуй эди. 2020-нчы йыл болгъанча 3 сменлик охувлар тайдырылажакъ деп эшитгендокъ, шо программагъа къошулма бажарылды. Чабывубуз зая гетмеди, янгы планларда 120 яшгъа ери булангъы школа бу йылгъы федерал программагъа къошулгъан. Юртгъа гирип барагъанда сол бойда да 400 яшгъа деп школа гелеген йылгъа плангъа гирген. Шону буса биз «аварийный» школаланы программасына гийирме бажардыкъ.
–Сен мени булангъы лакъырда спорну оьсювюне де кёмек этилегенни айтгъан эдинг, шо масъала нечик чечиле?
–Юртда алдан берли къалгъан спорт зал бар. Къаравсув къалып, шону ер-ери бузулуп, къопчуп тура эди. Директор этип Алик Асакъаевни салгъанда, ишлер яхшылашды. Ичин-къырын онгарды, секцияланы ишин жанландырды. Залны иши де низамлашды ва натижалар да болма башлады. 2013-нчю йылда бизге савгъат гьисапда футбол ойнайгъан майданча этилинген эди. Яшёрюмлени футбол командасына дагъы да яхшы чалышмаимканлыкъ болду. Гьали Ибадулла Солтанмуратов уьйретеген яш командабыз районда чы нечик де, гьатта республикада да гёрмекли ерлени къазана. Юртда спортну тюрлю-тюрлю жураларындан: авур атлетика, бокс, ябушувну гюнтувуш къайдалары, тутушуп ябушув бек яхшы юрюле. Тутушуп ябушувдан кёп яш тюрлю-тюрлю ярышларда уьстюнлюклер алып къайта. Шоланы бир нечевю спортну устасы деген атны да алды. Тренерлер Аскерхан Закарьяев ва Жамболат Темиров бек къасткъылып яшланы уьйрете. Йылны башында тутушуп ябушувдан Москваны ачыкъ турнири болду, шонда бизин 4 яш савгъатлы ерлеге ес болду. 24-27-нчи мартда Санкт-Петербургда оьтгерилген тутушуп ябушувдан регион турнирде ортакъчылыкъ этген Элдар Асакъаев 1-нчи, Къурбан Сапаров буса 3-нчю ерни алдылар. Апрель айда Майкопда Россияны оьлчевюндеги ярышларда Элдар 2-нчи ерни алды. Шондагъы натижалагъа къарап, ол Россияны жагьиллерини жыйым командасына алынды. 17-19-нчу майда Белградда (Сербия) оьтгерилген Европаны чемпионатында Элдар Асакъаев 2-нчи ерни алды.
Бизин юртдан авур атлетикада СССР-ни спортуну устасы Сапиюлла Болатов чыкъгъан. Ол яшлай гечинди. Тек ону атындагъы турнир Дагъыстанны яхшы атлетлерин жыя.
Спорт булан юртда 300 яш машгъул. Гьали спортну сюегенлер учун уллу стадион къурулуп бите тура. Шонда чабыв, гимнастика булан машгъул болма да бажарыла.
–Бир ай алда районда тазалакъны конкурсуну натижалары билдирилди. Кёп йыллардан берли бу йыл Эндирейге биринчи ер берилди… Къутлайман!
– Савбол. Гьар йыл шо конкурс оьтгерилсе эди!..
