Янгыгент – Къумукътюзню лап къыбласындагъы терен тарихи булангъы къумукъ юрт. Ишлемеге де, ишлетмеге де болар чакъы халкъы да, топуракълары да бар. Юртну табиаты, ерли халкъны ата-бабаларындан къалгъан мердешлери гьар кимни де тергевюн тарта. О гьакъда кёп сёйлемеге де, язмагъа да бола.
Оьзге къумукъ юртларда йимик, мунда да ата юртуна амин уланлар-къызлар кёп бар. Мен де касбума булан байлавлу болуп бу юртгъа баргъан гезиклерим аз болмай. Шону учун макъаламны юртну тарихинден башламагъа сюемен.
Тезги танышым
Пашабек Мутаев 2016-нчы йылны сентябр айындан башлап, «Янгыгент юрт советни» башчысы болуп чалыша.
Янгыгентдеги юрт администрацияны бугюнгю башчысы Пашабек Мутаевге уллатасыны аты берилген.
Мутаевлени гьакъында айта туруп, агъа-ини Айгъази ва Жанболат Мутаевлени атларын эсгермей болмайман. Спортда СССР-ни ат къазангъан устасы Жанболат Мутаев – белгили боксер. 80-нчи йылланы орталарында СССР-ни жыйым командасына къошулгъан, халкъара ярышларында кёп уьстюнлюклер къазангъан адам. Бугюн ол Санкт-Петербург шагьарны бокс федерациясыны вице-президенти, ону агъасы Айгъази – шо шагьарны боксёрларыны баш тренери. Шагьарны политика ва жамият яшавунда да актив ортакъчылыкъ этелер. Эки де улан ата юртун да бир де унутмайлар, чакъ-чакъда гелелер, юртлуларына кёмек къолун узаталар.
ТОПУРАКЪНЫ ЕСИ БОЛМАГЪА ГЕРЕК
Уьстде айтылгъаны йимик, Янгыгентни ишлетмеге де, ишлемеге де юрт хозяйство топуракълары, гьайванчылыкъны юрютмеге кёп авлакълары, орманлары таман чакъы бар. Бугюн Гьайдакъ районну юрт хозяйствода къолламагъа ярайгъан авлакъларыны бешден бир пайы Янгыгент жамаатны къоллавунда демеге ярай. Артдагъы гюнлерде мен Янгыгентде болгъанда да топуракъ масъала мунда нечик салынгъан ва чечилегенин билмеге сююп, юрт администрацияны башчысы Пашабек Мутаев булан ёлукъдум.
Мен Пашабек булан эки йыл алда, ол юрт администрацияны башчысы болуп янгы ишге чыкъгъан гюнлерде таныш болгъан эдим. Шо вакъти ол магъа эки айны ичинде юртну ичин тазалавгъа, орамланы тюзелтивге байлавлу этилген ишлерин, гёз алгъа тутулгъан ойларын, умутларын айтды. Тюзюн айтсам, шо заман оьмюрю отуз йылгъа етишмеген жагьил улан айтагъанларын яшавгъа чыгъармагъа бажарармы экен деген шекленивлер юрегиме гирмей де болмады. Ол мени ойларымны англагъандай: Палаш авлакъгъа барайыкъ!» – деп таклиф этди. Арадан он минут да гетмей, машинибиз ёлгъа тюшдю…
Яшдан берли Янгыгентде, юртну айланасында кёп болсам да, юртну авлакъларын биринчилей гёрмеге ва къыйматламагъа башладым. Аслу гьалда олар юртдан оьтеген гиччирек оьзенни эки бетин тутуп, генг къолну ичинде сыйышгъан. Биз юртдан энишге, уллу федерал ёлгъа багъып тюшмеге башладыкъ. Пашабек айтагъан кюйде, къолну узуну, азындан, 15 чакъырым бар. Шону этегинде Палаш авлакъ ерлешген.
Ёлланы узагъы бизин экибизге де алгъасамай, тындырыкълы кюйде юртну башчысы булан лакъыр этмеге имканлыкъ бере.
– Жаваплы къуллукъда мен иш башлагъанда, оьзге къумукъ юртларда йимик, Янгыгентде де топуракъ масъала нече де онгайсыз эди, – дей Пашабек. – Бузулгъан совхоз, яйылгъан юртну халкъы. Башлапгъы ойларым: «Ата юртумну, ана топурагъыбызны есилери ёкъ бугъай», – деген ойлар болду. Четим масъалаланы чечмек муратда юртну гьюрметли, белгили адамларындан жамият совет къурдукъ. Шо ишге юртлу муаллимлени, юрт хозяйствода оьмюр бою загьмат тёкген адамланы, къырда яшайгъан барлы юртлуларыбызны къуршадыкъ, оланы таклифлерин гьисапгъа алдыкъ. Ишде натижалар да гёрюнмеге башлады. Юртну ичинде тазалыкъ болдурулду. Халкъыбызны ичинде татывлукъну, сыкълашывну болдурмакъ учун артдагъы эки йыл май айны башында «Юртну гюнюн» оьтгеребиз…
Эки йылны ичинде кёп иш этилген. Мен барагъан машинибизни алдында ва онг къабургъасында ачылагъан уллу авлакълагъа ва гьайлы къоллар булан этилген ишлеге тергев бермей къоймадым. Олагъа къуллукъ етишегенин гьис этесен.
– Биз юртну бары да топуракъларын гьисапгъа алмагъа бажардыкъ, – деп узата Пашабек Мутаев. – Районну ичинде «Янгыгент юрт советни» дазуларын токъташдырдыкъ, топуракъ ишлер булан байлавлу къурумларда тийишли кагъыз документлерибизни онгардыкъ ва къолубузгъа алдыкъ. Гьали бизге бирев де топуракъ масъалагъа байлавлу сёз айтмагъа болмай. Биз аталарыбыздан къалгъан топуракъларыбызны толу есилерибиз, ишлетме де токъташгъанбыз.
Юртда Пашабек Мутаевни актив ортакъчылыгъы булан юрт хозяйствода чалышагъан кооператив (СПК) де къурулгъан. Жагьил адам, юрт хозяйство тармакъны касбучусу Иса Агьматов ону директору этилип сайлангъан. Юртну башчысы, юртлу депутатлар СПК-да загьмат тёгеген юртлуларыны тилевлерине гёре юрт хозяйство предприятиеге 1800 гектар ер бегетилген. Шоланы 500 гектары – тюз ерде ерлешген юрт хозяйство ишлени юрютмеге белгиленген топуракълар. Олагъа ашлыкъ чачыла, юзюм бавлар салынгъан. Янгыз 2018-нчи йылда СПК 90 гектар ерге янгы юзюм борла орнатгъан.
АВЛАКЪДА ИШЛЕР КЪЫСТАВУЛЛУ
– Палаш авлакъ айтылгъан Башлы юртну топуракълары булангъы дазуда ерлешген. Онг ягъында эжелги заманларда уллу къаласы булангъы шагьар ерлешген «Сенгер тёбе къол» токътагъан. Орус император I Петр Каспий денгизни бойларына гелгенде, – дей Пашабек. – Палаш авлакъда асгерлери булан лагер салып токътагъан. Авлакъны аты, балики, шондан баш аладыр. Бираз ариде «Иран-хараб» – Надир шагьны асгерлери токътагъан ва дагъытылгъан ерлер гёрюне. Шолар барысы да – юртну тарихини теренлигини белгилери.
______________
*Палаш – чатыр
Палаш авлакъны юзюмлюклерине етише туруп, бавларда ишлейгенлени тавушлары эшитилди. Мунда биз Гьайдакъ район жыйыныны депутаты Нурутдин Никмаев башчылыкъ этеген бригаданы ишчилери булан ёлукъдукъ.
– Биз гьали 4 гектар ердеги юзюмлюклени шпалерге тургъузув ишлер булан машгъулбуз, – дей Нурутдин. – Палаш авлакъны топурагъы не заманда да яхшы тюшюмлер береген берекетли ерлер гьисапда белгили. Мунда татли емишни гьар тюрлю журалары орнатылгъан. Умутлар уллу.
Тюшашны вакътиси етишгенден пайдаланып, ишчилер лакъыргъа къайтдылар, чай ичмеге бизин де чакъырдылар. Юрт администрацияны башчысы гелгенден пайдаланып, ишчилени бириси артдагъы гюн авлакъгъа толгъан машин шпалер гележегин, шону бошатмагъа адам гюч тарыкъ болажагъын англатды. Пашабек кёмек болажагъы гьакъда билдирди.
Авлакъда, иш уьстде загьматчылар булан болгъан къысгъа ёлугъувда юртну жагьил ёлбашчысы гьар гюнлюк масъалаланы чалт ва англавлу чечегени аян болду.
ТОПУРАКЪНЫ СЮЕГЕНЛЕГЕ ИШ ТАБЫЛА
Машинибиз юртгъа багъып бурулду… Пашабек булангъы лакъырыбыз дагъы да узатылды.
– Топуракъда ишлемеге сюеген юртлуларыбызгъа бары ёллар ачыкъ, – дей Пашабек. – Темиркъазыкъ якъларда ишлейген юртлуларыбызны бирлери юртгъа къайтгъан, топуракълар да алып ишлемеге башлагъан. Олайлар дагъы да болажагъына шек ёкъ.
Ерлени ижарагъа алмагъа сюегенлеге пайлар бериле. Оланы гьариси булан дыгъар байлана. Гьар гектар ерге йылда 540 манат акъча тёлене. Шолай, топуракъны сюегенлеге ишлеме ёл ачыла.
Ижарачыланы санаву йыл сайын арта. Олар кёп болгъан чакъы, бизге де яхшы. Оланы налог тёлевлери булан юрт администрацияны гьисабына йылда 600 минг манат гире. Бизин учун бу – яхшы къошум, – дей Пашабек Мутаев.
Юртгъа етише туруп, ёлдан онг якъгъа барагъан гиччи къол гёзюбюзге илинди.
– Юртлулар бир нече йылланы боюнда къолну ичине уьюнден чыгъагъан насланы ташлап тургъан. Бу йыл биз юртлуланы гючю булан къолну ичинде бир нече керен булкъалар оьтгердик, – дей Пашабек. – Айтагъаныкъ, экологияны талапларына тийишли тергев бар.
ХАЛКЪ БИРИКСЕ, ЭЛ ТУВАР!
Ата-бабаларыбыздан гелген шу айтывну дуруслугъун Дагъыстанны къыбла боюндагъы къумукъ юртну халкъы гюн сайын, йыл сайын исбатлай. Оланы яхшы ишлери, таза умутлары кимни де сукъландыра. Гьар юртну гьалы шулай болса, юртлуланы экономикасы, яшав гьалы гётерилежеги де белгили.
– «Янгыгент юрт советге» бугюн Янгыгентден къайры, Янгы Барша, Тюменлер, Маллагент юртлар да гире. Мунда 3000-ден де артыкъ адам яшай. Гьарисини топуракълары белгиленген, загьматчы халкъы ишлеме сюе. Оланы ичинде де бир къадар иш этилген. Юрт советни бюджетин де аз буса да къолай этме бажардыкъ, – дей Пашабек, – 1,4 миллиондан акъча маялар 2,1 миллион манатгъа гётерилген. Ондан къайры да, ижарагъа берилген топуракъларыбыздан да администрациягъа 600 минг манат акъча геле… Шо да масъалаланы яшавгъа чыгъарма кёмек эте.
Ювукъ арада ерли маданият уьюнде де ремонт ишлер башланажакъ. Сонг да, юртлу яшлар спорт булан машгъул болсун учун да тийишли шартлар болдурулмаса ярамай.
Гёрмекли гьаракат булан юрт администрацияны башчысыны яхшы ойлары, уллу хыяллары яшавгъа чыгъарылажагъына бир де шекленмейбиз. Савлукъ ва яхшы ёл сизге, Пашабек ва янгыгентлилер, демеге сюебиз.
Магьамматрасул Ибрагьимов.
Гьайдакъ район, Янгыгент юрт.
