Бир-бир муратлар сама яшавгъа чыгъагъаны не яхшыдыр. Айтагъаным, муна арт-артындан экинчи йыл охувубуз себеп болуп, Тюркиягъа бир айгъа тюрк ва ингилис тиллени уьйренмеге барып гелдик. Ери гелгенде эсгерип къойма сюемен, ДГПУ-да тыш тиллени факультетинде прикладная филологиягъа гиреген тюрк бёлюгю ачылгъанлы уьч йыл бола. Шону учун ДГПУ Тюркияны оьр охув ожакълары булан дыгъар байлагъан. Шо дыгъаргъа гёре гьар йыл бизин Тюркияны лап яхшы университетлерине тилни теренден уьйренмеге бир айгъа бакъдыра.
Бу гезик де шолай болду. Амма бу тирет биз Стамбулдагъы айтылгъан оьр охув ожакъланы бири Мармара университетде болдукъ.
Гьасили, биз, уьч курсну студентлери, самолётну ичинде лакъыр, масхара-кюлкю булан Истанбулгъа нечик етишгенни эслемедик. Къардаш пачалыгъыбызны топурагъына аякъ басгъанда, къаркъаранг айрыча ял болагъан йимик гьис этесен. Алдыбызгъа Мармара университетни автобусу гелди. Ёл бойну узагъына шо, баягъы, яшыллыкъгъа, биринден-бири арив балкъып турагъан тюльпанлагъа къарап, гёнгюбюз ачылды. Ая-Софияны, солтан Агьматны межити бар ерден оьтгенде чи бир тамаша гёзел, сигьрулу дюньягъа чомулуп чыкъгъандай болдукъ, бары ялкъгъаныбыз, ёлда къавшалгъаныбыз тайды.
Бары да гёзелликни гёзден гечире туруп, биз бир ай туражакъ университетни абзарында ерлешген, бизде де айтагъан кюйде, студентлер яшайгъан къонакъюйге сыйындыкъ. Оланы студентлер яшайгъан общежитиелери бизде йимик тюгюл. Алай арив шартлары, онгайлыкълары булан къурулгъан.
Шонда ерлешип, эртенинде университетни дарс беривчюлери булан ёлугъувгъа гьазирленме урундукъ. Артындагъы гюн бизин ёлбашчыбыз, филология илмуланы доктору Империят Халипаева ва ингилис тилден дарс береген Аида Исмайылова барыбызны да тыш пачалыкъланы тиллерини факультетине алып барды.
Бизин, оларда да айтагъан кюйде, факультетни мюдюрю Гьарунбей, ону заместители Аслыханум къулач яйып къаршылады десем, бирдокъда къопдурув болмас. Барыбызны да бир уллу кабинетге гийирип, инг башлап бирлерибизге кофе, башгъалагъа чай тёгюп, адатлы кюйде къонакъ этдилер. Сонг Гьарунбей лакъыргъа гиришди. Ол бизге Мармара университетни гьакъында англатыв берип хабарлады.
Бу охув ожакъ 1883-нчю йыл къурулгъан, билим берив тармакъда юз йылдан да артыкъ алдынлы университетлени сыдырасындан тайышмай яшай. Шонда 60 мингге ювукъ студент охуй. Академиклени составына 3 минг дарс беривчю гире. Университетде 13 гьар тюрлю факультет, 9 касбу школасы, 11 институту, 31 ахтарыв центрлары бар. Техника, билим берив якъдан дюнья даражалагъа жавап бере. Бу университет бек арив ерде, Истанбулну азия янында, Мармара денгизни ювугъунда ерлешген. Ону абзарындагъы яшыллыкълагъа, тазалыкъгъа, олагъа гьайлы янашагъанлыгъына къарап, охуйгъан студентлеге сукъланмай болмайсан.
Олар бизин тезден таныйгъан адамлар йимик ачыкъдан лакъыр юрютдю. Гьарунбей барыбызны да бир ягъадан тургъуздуруп, атларыбызны, не иш юрютегенибизни сорады. Ол масхараны, йыбавну сюеген жагь адам экени юзюне къарап сорамай билесиз. Артда ол: «Гьы Дагъыстанны тиллеринде, ана тиллеригизде йырлап болагъанларыгъыз бармы?» – деп сорады.
Барыбыз да пысып олтургъанбыз, бирев сама сесленмей. Билмеймен, уяламы, тартынамы? Ахыры да чыдап болмай, йырларын да билмейген не адамлардыр булар деп эсине гелмесин деп: «Хожа, мен билемен»,– дедим. «Буса сагъа тынглайыкъ», – деп иржайды ол. Мен де бизин белгили: «Чыгъып-чыгъып къаршылардан къарасам» деген йырны амалгъа гелтирме къарадым. Барысы да шыплыкъда тынглап битгенде, Гьарунбей: «Паху ханум, сен не тилде йырладынг, магъа кёп сёзлер англашылды»,– деди. «Воллагь, хожа, мен бизин къумукъланы бырынгъы йырын йырладым», – дедим. Ол йырны ушатгъан буса ярай: «Бизде бир маданият чара болмакъ бар, шону программасына сизин де къошажакъбыз», – деп кюлемсиреди.
Артда бизин тюрк, ингилис тиллени билеген даражабызны тестирование къайдада тергеп, бир нече группалагъа бёлдюлер. Гьейлер, биздеги оьр охув ожакъланы, дарслар юрюлеген къайдаланы башгъалыгъын шоссагьат гьис этесен. Дарс беривчюлер де, студентлер де бир тенгли адамлар йимик лакъыр этип, пикру алышдыралар. Бизде йимик ялкъывлу лекциялар да охуп, теориягъа багъып къалмайлар. Дарслар практика, жанлы къайдада юрюле. Мисал учун, бизге тюрк тилден дарс береген муаллим Садыка дарсда не буса да бир теманы бере эди. Сонг биз экиге бёлюнюп, шогъар байлавлу оьзюбюзню пикруларыбызны айтып, дискуссиялар эте эдик. Ол гьарибизни оюбузгъа парахат тынглап, ахырда натижасын чыгъара эди. Ондан къайры да, бизге не буса да бир темагъа сочинение яздыра эди. Магъа къумукъланы той адаты гьакъында язма тюшдю. Бизде тойлар болагъан кюйге ол бек тамаша болуп: «Не къужурлу адатларыгъыз бар. Къарагъанда, сизде гелинлер бек багьалыгъа ошай», – деди. Гьар-бир якъдан сорап, толу кюйде билме къарады. Сонг дарсда Интернетден къумукъ миллетни ахтарды. Онда къумукълар-къыпчакълагъа гире деген макъала чыкъды. Ол дагъы да ажайып болуп: «Вагь, сиз тюрк къавумлагъа гире болгъансыз», – деди.
Сонг дагъы да мени кепиме гелген яны – студентлер дарсда оьзлени эркин кюйде тута. Бизде йимик, янгылыш боламанмы яда янындагъылар кюлеп йиберерми деп ойгъа тюшмей, пысып иннемей турмай.
Дурус буса да, янгылыш буса да, уялмай, тартынмай, оьзлени пикруларын айталар. Шо къайдада юрюлеген дарсланы студентлер учун артыкъ пайдасы бары ачыкъ болду. Неге тюгюл, оланы логика ва бары якъдан англавлары, къаравлары оьсе. Ондан къайры да, тилни уьйренегенлер англашылмайгъан сёзлени ахтарып, маънасына тергев эте, ону эсинде сакълай.
Бизин булан бирче дарслагъа Къазахстандан, Молдавиядан, Уьзбекистандан, Азербайжандан гелген студентлер де бара эди. Олар онда дарслагъа юрюйгенли беш-алты ай бола эди. Шо болжалны ичинде эркин кюйде тюрк тилде сёйлемеге де, язмагъа да уьйренгенлер.
Гьар дарс беривчюню оьзлени дарсны юрютеген къайдалары бар. Айтагъаным, бирдагъы башгъасы, Мутар хожа бизге философия маънасы булангъы документли фильмлер сала эди. Биз шо фильмни айланасында лакъыр юрютюп, оьзюбюзню янашывубузну айта, огъар багьа бере эдик.
Шо университетде янгыз оьр даражалы билим берегенден къайры, студентлени административ къуллукъларда ишлеме, къайда болса да, не алмашынывлагъа тюшсе де, оьзюн къоркъмай, тартынмай тутмагъа, алдына муратлар салмагъа уьйрете.
Онда студентлер де, дарс беривчюлер де даим ахтарыв ишлер булан машгъул, янгы проектлени уьстюнде ишлейлер. Заманын бошуна йиберегенлер ёкъ.
Мен онда адабият факультетде ишлейген белгили профессор, тюрколог Эмине-Ханум Гюрсой-Наскали тарыкъ болуп таныш болмагъа бардым. Къарайман, ону кабинети аспирантлардан, студентлерден толгъан. Олар булан бирче олтуруп, илиякълы кюйде чай, кофе иче туруп, ахтарыв ишлени, дарсланы гьакъында лакъыр юрютелер. Эринмейли гьарисине айры-айры кюйде англата эди. Олагъа къарап, неге бизин дарс беривчюлерибиз шолай къайдада студентлер булан лакъыр юрютмей экен деп ойлашдым. Биздеги дарс беривчюлени авадан кёп яны студентлени салкъынсув къаршылап, оланы тез-тез ёлгъа салма алгъасайлар. Шолай янашыв булан да, балики, биздегилер охувгъа гёнгюлсюз боладыр.
Эмине-Ханум бизин къумукълар булан, адабиятыбыз булан таныш адам. Ону гьаракаты булан ондагъы бир аспирант Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна тергев этип, ахтарыв иш язгъан. Йырчы Къазакъны шиърулары гьакъында да ол бек ругьланып, зор уллу шаир деп эсгерди. Ону поэзиясында кёп эсги терен маъналы сёзлер барны айтды.
Дагъы да ол, Шейит-Ханум Алишеваны бир нече шиъруларын гёчюргенин де эсгерди. Эмине-Ханум оьзюне Йырчы Къазакъны китабын савгъат этген Салав Алиевге ва Камил Алиевге, Шейит-Ханум Алишевагъа къайнар саламлар берди. Олар булан таныш болгъан кюйлерин, дагъы да башгъа масъалаланы гьакъында да арив лакъырыбыз болду. Шо лакъырны мен, Аллагь буюрса, газетни гележек номерлерини биринде гьазир этип берме хыялым бар. Эмине-Ханум Гюрсойну гьакъында бизин къумукъ энциклопедия сёзлюкде маълумат берилген. «Ёлдаш» газетни баш редактору Камил Алиев шо сёзлюкню огъар савгъат этерсен деп де тапшургъан эди. Онда оьзюню гьакъында барны билгенде, гьакъ юрекден баракалласын билдирип: «Мени къумукъланы белгили адамларыны арасына гийиргенигиз учун бек шатман», – деди. Ол да оьзюню бир нече китапларын савгъат этди.
Ёлдашларымны пикруларын да къошуп, экскурсиягъа баргъан ерлерибизни гьакъында да гелеген номерде берербиз.
Мармара университетде бизге жаваплы адам Аслиханум, бу оьр охув ожакъны ичинден алып айланып, не ерде неси барны гёрсетип таныш этди. Биз эслеген зат – онда йырлагъа, бийивлеге бек тергев этиле. Студентлер танапусну вакътисинде университетни абзарында тюрк бийивлени бийий. Шогъар бизин де къуршадылар.
Аслиханум: «Гьали мени булан юрюгюз»,–деп алып барып, гьар тюрлю пачалыкълардан охума гелген студентлер булан бир уллу залгъа гийирди. Воллагь, кимни де гёрме боласыз. Онда Африкадан башлап, Ирандан, Афгъанистандан, Тайланддан, не ерден де гелген студентлер бар эди. Шонда тыш пачалыкъланы факультетини деканы Гьарунбей бизге уьйренме берген бир нече тюрк йырланы хор булан барыбыз да йырладыкъ. Нече де арив маъналы йырлар. Кимни де кепине гележек.
Артда ол : «Гьали сиз бизин оьзюгюзню йырларыгъыз, бийивюгюз булан да таныш этигиз»,–деди. Бир нечелери чыгъып, оьзлени пагьмусу булан бизин де гьайран этдилер. Гьарунбей бизге багъып: «Гьали энни дагъыстанлылагъа гезик етишди»,–деп бизге бурулду ва мени чакъырды.
«Мени олай йыравлар йимик пагьмум ёкъ, арадан оьтгерип къойсагъыз да ярай»,–десем де, пайда болмады, чыкъма тюшдю.
Гьали энни бийив макъамгъа бир сарын йырлап, нечик буса да кююн гелтирмесем амалым ёкъ. Йырлай туруп, бийивюбюз де башланды. Айтагъаным, мени булан охуйгъан Нальчикдеги «Кабардинка» деген ансамблни солисти Магьаммат Магьамматов чанчылып бийип, залны жанландырды. Нечик алай да, бизин бийивню гёрсетдик. Шо заман залны ичинде олтургъанлардан бир студент Магьамматны янына барып: « Инивюм, сагъа баракалла. Мени якълым болгъансыз», – деди. Ол оьзю мычыгъышлы болуп чыкъды.
Мен буланы эсгерегеним, мунда дарслар йырлар булан башлана эди. Йыр булан тилни де уьйренмеге тынч бола. Сонг да, алдынгъы йырларын яш наслугъа унутма къоймай.
Гиччирек концертибизден сонг Къазахстандан, Уьзбекистандан гелген студент къызлар яныма ювукъ болуп: «Сизин йырыгъыз не гьакъда экенни билдик, тилигиз бизге де англашыла эди»,– деп, таныш болдулар.
Бизин группабызгъа ингилис тилден экев дарс бере эди. Бириси Гюржюстандан гелген Катерина ва биревюсю Великобританиядан гелген Дэвит эди.Ол орусча билмей эди. Амма бизин политиклерибизни, орус язывчуланы, классиклени яхшы биле эди. СССР-ни заманындан башлап, бугюнлеге ерли пачалыгъыбызны башында кимлер болгъанны эсгерди. Ол бизге дарсланы таъсирли, эсибизде къалагъан кюйде англата эди. Эгер биз англамай къалсакъ, доскагъа суратлар этип, оюбузгъа етишдирме къарай эди. Студентлер билим алсын учун ондагъы дарс беривчюлер нече тюрлю къужурлу къайдаланы къоллай эди.
Озокъда, Катерина орус тилни билегенге, бизге ону булан тынч эди. Дарсда биз диалог къайдада бир-бирибизге соравлар берип оьтгере эдик. Биз дарсланы юрюлеген къайдасына бек рази къалдыкъ. Бизде йимик бир йылны ичинде эки керен экзаменлер бермей. Гьар айны ахырында тестирование къайдада экзамен юрюле.
Катерина бир гюн бизин оьзлеге къонакълай чакъырды. Группабыз булан жыйылып бардыкъ. Ол тюрк улан булан къошулуп яшайгъаны 6 йыл бола. Ону уьягьлюсю Зафер далапчылыкъ булан машгъул, гьар тюрлю согъув алатланы согъуп йырламагъа да уста. Столну артында Дагъыстанны, миллетлерибизни, айрокъда къумукъланы гьакъында лакъыр болду.Сонг бизге ол гитара согъуп, Катерина булан тюркче йырладылар. Ол бизин йырларыбызгъа гёре де макъамлар сокъду.
Ондагъыланы яшаву, турушуна тергев этмей болмайсан. Сюйсе эрени болсун, сюйсе къатынлар – гьеч бир ишге уллулукъ этмейлер. Ишлемеге, гьаракат этме сюеген халкъ экенине бирдагъы да мюкюр болдум. Шону учун да олар экономикадан, бары да якъдан да бизден алда юрюй. Мармара университетни ичинде бир-бир жагьил уланлар алдына алдырыкъ да тагъып кабинетлени жува туруп расландым. Заманын бош йибермей ,къайдан да чёрекге зат чыгъаралар. Биздеги жагьиллер полланы къайдан жувсун, кюлеп-мысгъыллап къояжакъ эди. Кафелеринде, ашханаларында аслу гьалда аш этегенлер де эргишилер. Нече де татывлу ашлары да бола.
Ондагъы студентлер янгыз охув булан турмайлы, гьар ерлеге экскурсиялагъа бара. Бизге де жумада эки керен экскурсия бола эди. Бир гюн Осман империягъа кюрчю салынгъан биринчи тахшагьары Бурсагъа бардыкъ. Онда бармакъ учун да Мармара денгизде юзме тарыкъ эди. Бир уллу паромгъа автобусну да юклеп гетдик. Ёл бойну узагъында айлана якъдагъы яшыллыкъдан,тазалыкъдан ругьланмай болмайсан. Нече де арив гёзел табиат да бар. Тезден берли бизин дагъыстанлылар яшайгъан Яловадан да оьтдюк.
Бурса, айрокъда туристлеге белгили Улудагъ деген тавну бетинде ерлешген. Бир янындан – Мармара денгиз, бирдагъы якъдан – Кютахья, Балыкесир къуршагъан. Тюрклер огъар «Яшыл шагьар» деп негьакъ айтмагъан. Гертиден де, шолай дюр де дюр.
Эсде къалагъан гёзел ерлери нечакъы да бар. Мисал учун, айтылынгъан уллу межитни аривлюгю кимни де гьайран эте. Шо межит, бизге тарихчи хабарлагъан кюйде, солтан Биязитни буйругъу булан 1398-1400-нчю йылларда къурулгъан. Ону уллу къапулары, бир мыхны да къолламай, къозну агъачындан этилинген. Ондан къайры да, межитни ичиндеги азан чакъырма гиреген такъта канзилерини къурулушун да мых къакъмай этгенлер. Халкъ гёрмейген кюйде, солтангъа намаз къылмакъ учун айрыча безендирилип, накъышлап этилинген балкону бар.
Межитни ичинде намаз жувунмакъ учун фонтан бар. Уьйлени де,межитлени де нече де арив къуруп бажарагъан инсанлар. Адамны тамаша этеген дагъы да «Яшыл межити» бар. Ону ичине яшыл тюсню къоллап оювлар этилинген керамика плиталар тутулгъан. Шону учун да огъар «Яшыл межит» деп ат такъгъан.
Уллу межитни ювугъунда осман империягъа баш салгъан Осман къази гёмюлген мавзолей бар. Ону ичине де гирип саламлашдыкъ,тарихни эсгердик.
Артда бизин автобус булан Бурсаны лап бийик ерине элтдилер. Шондан шагьар къолну аясында йимик гёрюне. Шо ер сигьрулу ёммакъда йимик айрыча тергевню тарта. Шонда, бизге англатгъан кюйде, Тюркияда лап да уллу чинар терек дёрт де янгъа къулач яйгъан. Шогъар 600 йыл бола, о терек османлы империяны сыйлы белгиси бола. Онда эсделикге суратлар да чыгъардыкъ, дёрт де янындан да айландыкъ. Шо терек бизге бир уллу гюч, къуват береген йимик эди.
Нечик де, тюш ашгъа заман болду. Бизин солтанланы ашханасына алып бардылар. Шонда айтылынгъан «Искендер» деген бек татывлу аш булан къонакъ этди. Гьасиликалам, Бурсаны гёзеллигинден ругьланып, турагъан ерибизге къайтдыкъ. Ёлдашларыма гелеген номерде сёз берилежек.
Паху Гьайбуллаева.
