– Исмайыл, сен Къумукътюздеги юртланы къабурларыны кёплеринден айлангъансан. Лап да эсги сынташгъа нече йыл бола?
– Мен ахтаргъанларыны арасында 300 йылдан алдагъысы ёлукъмагъан. Мен гьали де Эндирейни эсги къабурларында болмагъанман. Онда дагъы да бырынгъы сынташлар табылма имканлы. Эвлия Челеби эсгереген кюйде, Эндирейде кёп уллу зияратлар бар, мунда белгили шайыхлар, устазлар, шавхаллар, бийлер гёмюлген. Ондан къайры да, къумукълар, Акъсакъ Темирни давларыны натижасында гёчюп, гьалиги Къазбек районда (Сала тавларда) яшагъан. Ондан астаракъ Солтанмутну заманында тюшме башлагъан. Кёп сынташлар гетген асруну 20-30-нчу йылларында советлени девюрюнде къурулушларда, ёллар, кёпюрлер этгенде къолланып ёкъ болгъан. Бизин бир-бир юртларыбызны оьмюрю де шо 200-300 йылдан оьтмей. Эндирей, Яхсай, Кёстек йимик юртланы эсги къабурлары буса оьзлюгюнден ва давланы, сув алывланы натижасында бузулгъан.
– Мен оьзюм де къабурлагъа барсам, сынташлардагъы орус гьарплар булангъы язывланы охума сюемен: къабур есини аты-фамилиясы, яшагъан йыллары кёп маъна берме бола. Сен буса 200-300 йыллар алдагъы арап тилде язылгъан сынташланы да охуйсан. Бу ишге ва арап тилге гьаваслыгъынг неден башланды?
– Лап башындан айтмасам болмажакъ. Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетде тыш уьлкелени тиллерини факультетинде охуйгъанда, мени ва бирдагъы студентни арап тилни теренден уьйренмек учун уьч йылгъа Иорданиягъа йиберген эди. Ондан къайтгъанда, профессор Абдурагьим Къандавуров мисгинни таклифи булан бир нече йыллар ДГПУ-да ишлеме тюшдю. Сонг Тарихни, археологияны ва этнографияны институтуна ишге чыкъмакълыгъыма да арап тилни билегенлигим себеп болду. О институтну архивинде гьали де ахтарылмагъан ва гьисапгъа алынмагъан арап тилдеги кёп къолъязывлар бар. Шоланы ахтара туруп, билгенлеримни сынташлардагъы язывлар булан толумлашдыраман. Сынташлар – тарихни кёпню айтма болагъан эсделиклери. Башлап мен оьз тухумумну болгъан чакъы теренине тюшюп ахтармакъ муратда, къабурлардан тогъузунчу атама ерли сынларын тапдым. Олар бары да Генжеавулну ва Муцалавулну къабурларында гёмюлген. Онунчу атам ким болгъанны биле бусам да, ону къабуру табылмады. Таныш-билишни тилевюне гёре де кёп айланма тюше, оьзлени уллу аталарыны сынларын тапма сюегенлер кёп.
– Сен онунчу атанга ерли билемен дединг. Шо къайсы йыллар бола?
– 1730-нчу йыллагъа рас геле. Шолай, сынташлардагъы язывлардан таба юртланы къурулгъан вакътисин токъташдырма да бола.
– Къумукъларда сенден къайры сынташланы ахтарагъан адам бармы?
– Белгили алим Гьасан Оразаев ари якъдагъы къумукъ къабурлардан айланып, ахтарывлар юрютгенни билемен. Сонг, тёбенжюнгютейли Шамил Шихалиев оьзюню юртуну къабурларын ахтара. Олай адамлар гьар юртда да болма бола. Мен шо бары да жыйгъанларымны жамлашдырып, темиркъазыкъ къумукъланы тарихин китап этип чыгъарма сюемен. Гьали де шо ахтарывларым битмеген. Тез арада Солтанмутну варислерин – къумукъ бийлени толу кюйде тухум терегин онгарма хыялым бар.
– Исмайыл, алим, тарихчи гьисапда дагъы не иш этесен? Ондан сонг мен жавабынгны билме сюеген сорав: сени учун илму алапа учун ишлейген касбуму яда орусча айтгъанда, хоббими – кёп сююп этеген ишингми?
– Аслу гьалда – хобби. Мен касбумну да сююп сайлагъанман. Тек бир-бир борч ишлени къутулмайгъанлыкъдан этме де тюше. Аслу ишимден къайры, дагъы да мен уьстюнде ишлейген бир нече тема бар. Буссагьат биз Гьасан Оразаев булан Ташав-гьажини гьакъындагъы китапны печатгъа онгарып битгенбиз. Бу китапгъа бизин ахтарывларыбыздан къайры, Ташав-гьажини оьзюню шиърулары ва оьзге тюрлю язгъанлары да гирген. Китапны кюрчюсю – Закс деп айтагъан алим гьалиден 60-70 йыллар алдын Ташав-гьажини яшаву ва чалышыву гьакъда язгъан, тек бир ерде де чыкъмагъан илму иш. Ону бизге Москвадагъы архивлерден табып Гьабийбулла Алхангьажиев гелтирген эди. Гьабийбулла шо китапны чыгъармакъны сиптечиси де болду. Гьали ол ону печатдан чыгъарывну да бойнуна алгъан, спонсорлар излей.
– Ташав-гьажини аты кёп эсгериле, тек ону гьакъында гьали болгъанча толу кюйде язылып китап чыкъмагъаны тамаша тие. Ол къумукъ экени белгили буса да, мычыгъышлар, гьамангъы кююнде, ону оьзленики этме сюе. Ону миллетини гьакъында токъташдырылгъан далиллер бармы?
– О девюрлерде адамны миллетине гьали йимик тергев берилмей болгъан. Къайсы юртдан, тухумдан экенин билсе таманлыкъ эте болгъан. Ташав-гьажини гьакъында сакълангъан маълуматланы биринде де ол мычыгъыш болгъан деп айтылмай, «Беглый кумык из Эндирея» деп язылгъан бир нече документлер сакълангъан. Ол Эндирейде тувгъаны ва яшагъаны белгили. 1832-1833-нчю йылларда Мычыгъышгъа Саясангъа гёчюп, устаз болгъан сонг, айланасына мюрютлер де жыйылып, мычыгъышланы арасында аты айтылма башлай.
– Ташав-гьажи Эндирейден неге гёчгени гьакъда белгили зат бармы?
– Мен ойлашагъан кюйде, ол Эндирейде турагъан вакътисинде юртгъа ювукъда ерлешген пача асгерлени Внезапная деген беклигине (крепость) этилген чапгъынны башын тутгъан болгъан. Шондан сонг ол юртдан тайып, ябушувун узатгъан.
– Ол имам Гьамзатбекден сонг имам болма герек болгъан деген хабар да бар…
– О гьакъда тарихде язылгъан. Гьамзатбекден сонг ону орнун яда Шамил, яда Ташав-гьажи тутма герек болгъан. Кёплер Ташав-гьажини тийишли гёре болгъан, тек о девюрде уллу абуру булангъы Къазикъумукълу Жамалутдинни сёзю тутулуп, Шамил сайлана.
– Оланы (Шамилни ва Ташав-гьажини) аралыкълары нечик болгъан?
– Шо гьакъда далиллер магъа къаршы болмагъан. Тек эсиме гелеген кюйде, олар бир-бирине абур эте болгъандыр. Гьараканлы Сайит де, ол да бир-бирин илмуларын артдырагъан жагьил вакътисинден берли таный болгъанлар. Ташав Шамилден бираз уллу экенге, ону биринчи имам Къазимагьаммат булан дагъы да тыгъыс аралыкълары болгъан. Шамил дав этивде, имаматны къурувда гючлю болгъан буса, Ташав-гьажи дав пагьмусундан къайры, билим, дин ишлени англав ягъындан да гючлю болгъан. Ол кёп иш этген, эрте оьлмеген буса, дагъы да артыкъ этер эди. Ол эки тарикъатны шайыхы болгъан: накшбандий ва къадарий. Олай гезиклер тарихде кёп сийрек ёлугъа. Дагъы да, ол мюрютлерини башын оьзю тутуп давгъа юрюген. Олай шайыхлар да аз болгъан. Ташав-гьажи: «Мен оьлген сонг да мени устазлыгъым адамлагъа яшама кёмек этежек», – деп айта болгъан дей. Гертилей де, буссагьат Саясандагъы Ташав-гьажини зияраты –халкъ лап да кёп къатнайгъан зиярат. Рамзан Къадыров да устазланы арасындан ону лап оьрге сала деп айта.
– Мычыгъышда къумукъ шайыхланы бир нечесини де зияратлары бар дей чи.
– Кёстекли Умалат-гьажиники барны билемен. Кунта-гьажи де къумукъ болгъан дейгенлер бар, токъташдырып айтып болмайман. Абусупиян Акаев тизген силсилаларда да гёрюнюп турагъан кюйде, къумукъларда шайыхлар кёп болгъан. Олар халкъгъа ёл гёрсетип, гьакъыл-насигьат берип, жамиятны бузулма къоймай сакълап гелгенлер.
– Биз буса 1917-нчи йылдан алдагъы тарихибизни, миллетни ругь яшаву нечик болгъанын тюзевлю билме де билмейбиз. Оланы гьакъында билмек бугюнгю наслугъа бек пайдалы болар эди.
– Озокъда. Дагъы да, мен эндирейли Идрис-апендини ва яхсайлы Юсуп-гьажи Кълычевни (огъар Юсуп-апенди деп де айта болгъан) яшавуну ва чалышывуну гьакъында материал жыйып тураман. Имам Шамилни найыбы Идрис-апенди де бек билимли ва гьакъыллы адам болгъан. Ону жыйылып кёп китаплары болгъан, тек 30-нчу йылларда янгы гьакимликни къуллукъчулары оланы кёплерин яллатгъан. Сакълангъанлары да гьариси биревге пайлангъан. Бир-бир китаплары ону къардашы эндирейли Нугь гьажи мисгинде сакъланып, бизин замангъа етишген. Оланы гёчюрюп, чечип, охувчугъа етишдирмек – гележекни иши.
– Юсуп-апендини варислиги булангъы гьал нечикдир? Ол гележекде болажакъ ишлени де айтып бола болгъан дейлер. Гертими?
– Шону гертисин-тюгюлюн айтып болмайман. Халкъ билимли, англавлу адамланы гьакъында шолай хабарланы чыгъарагъан гезиклер де бола. Амма Юсуп-апенди бек гючлю алим болгъанын кёплер гертилей. Ол Шамил юрютеген давгъа къаршы болгъан буса да, Шамил оьзю огъар абур эте болгъан дей. Тек Юсуп-апенди Шамилге къаршы тургъан булан да, пачаны асгерлери юрютеген ишлеге рази болмагъан. Ол гючю кёп керенлеге артыкъ пачалыкъ булан дав юрютюп, халкъын пуч этмекни тюз гёрмеген.
– Артда Шамил оьзю де шо гьакъылгъа гелип, давну битдирген чи.
– Огъар шолай эт деп айтагъанлар Юсуп-апендиден къайры да кёп болгъандыр, яшав, агьвалатлар да ону шо пикругъа гелтиргендир. Юсуп-апенди буса политикадан арекде болгъан. Политикасыз да ол халкъына дагъы да артыкъ пайда гелтирежегин англагъандыр. Юсуп-апенди оьзю де дин темалардан къайры, яшавлукъ, философия темалагъа да яза болгъан. Ону кёп китаплары къардашларында сакълангъан. Тек олар о китапланы биревге де гёрсетмей жыялар. Оланы олай ихтияры бар, тек аянгъа чыкъса, халкъгъа да пайдалы болар эди, къардашларына да шондан зиян тиймес эди.
– Исмайыл, школада бизин 1917-нчи йылдан алда аз санавлу халкълар (шоланы арасында къумукълар да) билимсиз, язывсуз болгъан, совет гьукуматны яхшылыгъындан билимли болгъан деп уьйрете эди. Гьал шолай болмагъанын бугюн билебиз. 100 йыл алда бизин халкъны билим даражасы нечик болгъан деп айтма боласан?
– Озокъда, совет гьакимлиги гелгенде, бары да халкъны борч этип охутуп, охуп-язып бажарагъанланы санаву кёп керенлеге артды. Тек совет девюрден алда билимли адамлар болмагъан демек тюз тюгюл. Бары да юртларда сюйген адам мадрасада охуп билим алма болгъан. Арапча охуйгъан-язагъанлар аз болмагъан. Сюйгенлер билимин артдырмакъ учун башгъа ерлеге барып охугъанлар. Тек о замангъы охув арап тилде ва дин булан тыгъыс байлавлукъда юрюле болгъан. Мадрасаларда билим берив булан янаша тарбиялав ишге де бек агьамият берилеген болгъан.
– Нечик ойлашасан, Исмайыл, динни ва арап тилни таъсири бизин халкъны миллет гьисапда оьсювюне пуршавлукъ этип турмагъанмы экен?
– Алдын милли масъаланы гьали йимик маънасы болмагъан. Халкълар кёбюсю динине гёре айрыла болгъан. Дагъыстанда бары да халкълар бир уьммет – бусурман адамлар деп гелген. Миллетлеге айрылыв гьаракат 20-нчы юз йылны башында гючленген. Гьар миллет оьз къысматына ес болма сюегенин билдирме башлай. Шогъар да, ич себеплерден къайры, тыш себеплер де болгъан…
– Мисал учун…
– Бир-бир къаршы тыш пачалыкълар Тюркия, Россия йимик империяланы тозмакъ, гючсюз этмек учун, олардагъы халкълагъа башгётермеге кёмеклешгени тарихде токъташдырылгъан. Тек миллетлени оьзтёречеликге, оьз ихтиярларына ес болувгъа талпынывунда ич себеплер биринчи ерде болгъан. Къумукъланы милли оьзтёречелиги учунгъу ябушуву оьзге дагъыстан халкъланыкинден алда башлангъан. Неге тюгюл, тюрк тили ва тюрк дюнья булангъы маданият ва билим аралыкълар бизин халкъны оьсювюне ва миллет гьисапда амалгъа геливюне гючлю таъсир этген.
– Арадан 100 йыл гетип, гьали Россияда милли масъала аслу масъалаланы бири болуп токътагъан. Совет Союз миллетлени ювукъ ва дос этебиз деп, дагъы да бек оьрчюкдюрдю деп эсинге гелмейми?
– Ким биле, Совет Союз сакълангъан буса, бугюнге милли масъала чечилген болажакъ эди дейгенлер де бар.
– Совет Союзну тозулмакълыгъыны да аслу себеплерини бири милли масъала эди чи. Мен ойлашагъан кюйде, эгер политиклер, пачалыкъ оьзю къойса, бары да халкъланы арасында татывлукъ болажакъ эди. Шолай тюгюлмю?
– Озокъда. Тек миллетлени дослугъу, ювукълугъу деген сёзлер – совет девюрден къалгъан пропаганда чакъырывлар. Халкъланы дослугъу болмай, халкъланы ичиндеги адамланы къурдашлыгъы, дослугъу бола. Дагъыстанны алсакъ, 100 йыл алдын йимик, гьар халкъ оьз уьюнде, оьз топурагъында яшайгъан болгъан буса, бизде милли масъала болмажакъ эди. Тек бир халкъны да бугюнгю гьалда гюнагьы ёкъ, гюнагьлылар – совет девюрдеги пачалыкъ къурумлар ва бугюн милли масъаланы къоллап, оьз пайдасына айланагъан политиклер.
Р. ГЬАРУНОВ.
