– Яшны къайсы чагъындан башлап тарбияламагъа тюше?

 

– Нечакъы бола буса да тез, айтагъаным, тувгъандокъ. Бу масъаланы бир заманда да гёзден тюшюрмеге ярамай. Шу ерде сизин соравугъузгъа жавап гьисапда белгили педагог А. С. Макаренкону сёзлерин гелтирмеге сюемен: «Сиз яшны беш йыл битгенче нечик тарбияласагъыз, шолай адам болуп оьсежек».

Бу ойну яшлар булан тыгъыс аралыкъда болгъан оьзге белгили адамлар да, мисал учун, Л. Н. Толстой, К. И. Чуковский, В. А. Сухомлинский ва оьзгелери якълай. Яшны беш йыл битгенчеги чагъы гьавадан алынып айтылмай. Бу гьалны башмайны оьсювю булан тыгъыс аралыгъы бар. Яшны башмайы биринчи беш йылны ичинде бек оьсе ва уллу адамны башмайыны къадарына етишмеге аз къала. Сонг башмайны оьсювю асталаша.

Белгили орус язывчу Л. Н. Толстой булай гьасилге гелген: яш шо чагъында лап да кёп билимлер ала. «Мени де шо чагъымда алгъан билимлерим къалгъан. Эсли чагъымда алгъан билимлерим буса яшлыгъымда алгъанымдан эсе юз пай этгенде бир пайына тие. Беш йыл болагъан яшны да, мени де билим даражабыз бир йимик деп айтмагъа боламан», – деп яза болгъан белгили язывчу яшлыкъны гьакъында.

Шолай болгъанда, булай натижагъа гелебиз: беш йыл болгъанча яш оьзюню айланасындагъы гьалланы гьа­къында болгъан чакъы билмеге къарай, адамланы хасиятларын биле. Ол, яш буса да, шо чагъында яхшыны-яманны англай, оьзюню хасиятын гёрсетмеге башлай. Оьрде эсгерилген маълуматланы огъар биринчи тарбиялавчусу – анасы бере. Ата-ананы биринчи борчу буса – тарбияны болгъан чакъы тез башламакъ ва авлети оьсегенде ону гьар заман тергевюню тюбюнде сакъламакъ.

Яшланы тарбиялавну къачан башламагъа герек деген соравгъа жавап бере туруп, белгили муаллим А. С. Макаренко айтгъан сёзлени гелтирмей болмайман. Ол бир керен ярым йыл болагъан яшны анасындан кагъыз алгъан. Ол къатын шонда яшны тарбияламагъа къачан башла­йым, деп сорай болгъан. А. С. Макаренко буса огъар язгъан телеграммадагъы сёзлени маънасы теренде. Шонда: «Сиз яшны тарбияламагъа ярым йылгъа геч болгъансыз!» – деп язылгъан болгъан. Адамны ич яшаву яш заманында къурулмагъа башлана. Шо заман салынгъан «кюрчю» къатты буса, адамны гележеги де шондан байлавлу бола.

Пагьмулу муаллим В. А. Сухомлинскийни яшны тарбиясыны гьакъында айтгъан сёзлери бар: «Яшны башмайы уьстюнде чыгъы таймагъан роза гюлге парх бере. Шо саялы биз, уллулар, оьсюп гелеген «оьсюмлюкге» бек гьайлы янашмагъа герекбиз!»

 

– Яшланы агьлюдеги тарбиялавуну гьакъында кёп заман лакъыр этмеге бола. Шо саялы да ата-аналар шо ёлда йибереген хаталар да кёп. Ташдырып айтгъанда, тарбияны неден башламагъа тюше?

 

– Ата-аналаны кёбюсю агьлюде  гьар гюн болуп тура­гъан агьвалатлар яшны тарбиясына таъсир этегенни англамай, шогъар агьамият бермей. Оланы эсине геле яшлар оьзлени дюньясы булан яшай деп. Уллулар гёрсетеген уьлгю, оланы бири-бири булангъы аралыгъы яшгъа бирдокъда таъсир этмей деп ойлаша. Тек агьлюдеги тарбия – лап да аслу зат. Бу токъташдырыв гьар агьлюню сынаву ва алимлени ахтарывлары булан малим этилген. Физиология тармакъда уллу уьстюнлюклеге етишген алим И. М. Сеченов булай язгъан: «Агьлюде нечик аралыкълар бар буса, шолар яшны эсинде гюнлер булан тюгюл, йыллар булан къала».

Агьлюдеги тарбия ата-ананы гёз къаратывуну тюбюнде гьар гюн ара бёлмей юрюлмеге герек. Яшны биринчи гюнлеринден башлап, ол шатлы шартларда оьсмеге ва оьзюню гючюне, имканлыкъларына инанып оьсмеге герек. Ата-аналар англамагъа тюшеген бир зат бар: яшгъа яхшыны-яманны уьйретип тарбияламагъа болмай. Оланы экисини де яшав ёлундан, оланы бири-бири булангъы аралыгъындан гючлю тарбия ёкъ. Неге тюгюл, яшлар гьар заман оьзлени ата-анасына ошамагъа сюе, олар этген гьалланы такрарламагъа къарай.

Яшланы ойнайгъан оюнлары да ата-анасы не зат булан машгъул болагъанын ачыкъдан гёрсете. Мисал учун, атасы сигарет тарта буса, яшы да оюнну вакътисинде авзуна карандашны салып сигарет тартагъан бола. Яда олар оюнну вакътисинде ички ичеген болуп, «стаканларын» урушдуралар. Олар оюнну вакътисинде къурчакъларына уьйдегилер бири-бирине урушагъан, акъырагъан кюйде сёйлейлер.

Яш янгы тувгъан буса да, тарбиялав масъалада ата-анасы бек тергевлю ва жаваплы болмагъа тюшедир. Неге тюгюл, олар оьзлени яшы адилли ва гьакъыллы адам болуп оьсгенни сюе буса, олагъа айтагъан ёммакълагъа, олар къарайгъан мультиклеге, яшлар бар ерде не затны гьакъында сёйлемеге ярамайгъанына, ятланы башын сёйлейгенине ва шолай да оьзге гьаллагъа тергевлю болмагъа тарыкъ.

Бу ерде ата-ана оьзлер де айлана якъдагъы гьаллардан сююнюп билмеге герек. Мисал учун, авлакъдагъы жымчыкъланы жырыллаву, язбашдагъы яшыллыкъ, къышда терезеге сувукъмурза этеген оювлар ва шолай башгъалары таъсир этмеге бола. Ондан къайры да, олар авруйгъан гиччи мишик балагъа, терекни сынгъан бутагъына нечик янаша? Яш шо талчыгъывну гёреми? Яда буса авруйгъан улланагъа языгъы чыгъамы, огъар гьайлы янашамы – муна шу гьаллагъа ата-аналагъа айрокъда тергевюн бакъдырмагъа тюше.

Ата-аналар эсинде сакъласын: яшны айланасын къуршагъан бары да зат ону тарбиясына таъсир эте. Тек тарбияны кюрчюсю – сююв. Сююв болгъан ерде бары да яхшылыкъны да гёрмеге бола. Яш яхшыны-яманны башлап англамай. Тек огъар шо заман «олай этмеге ярамай», «булай эт» деп уьйретмекни маънасы ёкъ. Яш ата-анасындан къоркъуп оьсмеге тюшмей, ол уллулагъа абур-сый этмеге тюшегенни англамагъа герек.

Яш гьар-бир якъдан англавлу болуп оьссюн учун ону уллулар булан гьар гюн гьаллашыву болмаса ярамай. Башлап ол ата-анасы булан сёйлей, сонг къурдашлары булан ойнайгъанда, къатнай, ондан сонг ол жамият арагъа чыгъа. Яш оьсген сайын, ону адамлар булангъы аралыкълары да сыкълаша, айтагъан сёзюн де ойлашып айтмагъа борчлу бола. Школа чагъына етише туруп, яш уллулар ол этеген ишлерден сююнюп билгенни яда буса огъар языгъы чыкъгъанны сюе.

Сиз соравну берегенде, агьлюдеги тарбияны кёп янлары бар деп эсгердигиз. Тюз айтылгъан ой. Бу макъалада биз яшны нечакъы бола буса да тез тарбияламагъа башлама герегини гьакъында айтдыкъ. Шо чагъында ата-аналар йибереген хаталаны гьакъында да айтмагъа болар эди. Тек шо масъаланы уьстюнде айрыча токътамагъа тюшедир деп эсиме геле.

Яшда гёрген унутулмас дегенлей, сен яшынгны шо заманында нечик тарбияласанг, гелеген къысматы да шондан гьасил болажакъ.

 

– Пайдалы насигьатлар берип, масъаланы гьар-бир якъдан ачыкъ этгенигиз саялы сизге баракалла, Магьаммат Багьавутдинович.  Ата-аналар яшларын тарбиялавда сиз берген насигьатланы къоллар деп эсибизге геле. Олай да, яшны къачандан башлап яхшыгъа-ямангъа уьйретмеге тюшегенини гьакъында ойлашарлар.

 

– Сиз де савболугъуз!

           

Элмира Ибрагьимова.