Р.Гьарунов къумукъ тилни, маълумат къуралланы гьалиги гьалын, оланы камиллешдирив масъалаларын ахтара. Пикруларын тасдыкъдыра туруп, бир-бир санавланы да къоллай – къумукъ тилде охуйгъанланы, касбучулукъ юрютегенлени ва башгъаларын. Ону оьзгелерден айырагъан оьзтёречелиги: увакъ кант этивлерден, экиянсыллылыкълардан, дамагьсыз уьйретивлерден, «этме герек, болма тарыкъ» деген бош чакъырывлардан, «булай этсе-болса чы, олай болар эди» деген ёравлардан баш къачырып, тувулунгъан гьалланы тамур себеплерин излей, оланы чечив чараларын-ёлларын танглай, оьзю билеген таклифлени бере.
Р. Гьаруновну ойлары бугюн тувулунмагъаны, олар гьар гюнлюк рагьатсыз ойларыны жамы, касбу сынавуну гьасиллери экени ачыкъ.
Айтылагъаны йимик, гьар кимни оьзтёрече пикрусуна ихтияры бар, рази болмагъа яда инкар этмеге – башгъасыныки де. Пикруну гери урув да, къайдасына гёре гьар аргументге-далилге контраргумент къолланып этилине. Дагъы ёгъесе, эришив очар лакъыргъа айлана. Къумукъ тилде охуйгъанланы ва язагъанланы Р.Гьарунов гелтиреген санавларына къаршылыкъ эте туруп, Д.Алкъылычев «шо санавлар хас къурумлардан алынгъан маълуматлар тюгюл, шону учун герти далиллер болуп болмай» деп гьисап эте, «илму далиллеге аркъа таяйыкъ» деп чакъыра. «Къумукъ тилдеги кризис булангъы ябушувда къолланма герек деген Р.Гьаруновну далиллери терс чыгъа» деп ташдыра. Тек, сёзюн исбатламакъ учун, шо оьзю айтагъан бир сама да «илму далил» мисалгъа гелтирмей, Р.Гьаруновнуки неге терс чыгъагъанына англатыв бермей.
Р.Гьаруновну санавлары – оьзю язагъан кюйде, оьзтёрече чыгъарылгъан гьисаплар. Мени гьисабымда шо санавлар гьакъыкъатдан кёп йыракъ да гетмей. Къумукъ тилде газет-журнал охуйгъанланы санавун билмек учун, терен илму ахтарывлар, социология сорав беривлер юрютюп турмаса да ярайдыр. Булай да бары да зат гёз алда. Шолайланы бармакълары булан санап да болур йимик дегенлей. Гертилей де, оланы да кёбюсю – кемип барагъан пенсионерлер яда орта чагъындагъылар. Яшлагъа багъышлангъан бетлерин охуйгъанларыны санаву бираз артыкъ болса да чы ярай. Герти зат герти, гьакъыкъат гьаман да аччы татый, биз мюкюр болма сюймесек де. Къумукъ тилде газет-журнал гьазирленеген кюйлени эсгере туруп, Р.Гьарунов янгыз «Ёлдашны» журналистлерини гьакъында язмайгъаны ачыкъ. Къумукъ тилде чыгъагъан оьзге маълумат къуралланы охугъанда да, Р.Гьарунов эсгереген мердешлер гьар абатда ёлугъагъанына мюкюр болма борчлу боласан. Алдын, шо кемчиликлени эсгере туруп, Р.Гьарунов «Тангчолпан» журналны гьакъында да язды. Р.Гьаруновну умуми гьалны суратлайгъанын Д.Алкъылычев янгыз «Ёлдашны» атына неге къабул эте экен?
«Ёлдашгъа» язылгъанланы азлыгъыны (5 минг адам) себеплерини аслусун Д.Алкъылычев халкъны къыйын яшавлукъ гьалы булан англата. Бу англатывлар кёпден берли эсгиленген. Шо бир тема булан ахырсыз-артсыз савдюгер этивню къойма кёпден заман болгъан. 90-нчы йыллардан берли шо гьал шайлы къолайлашгъан. Себеплер башгъа затлардамы экен? Балики, охувчуланы хошун гётермек учун къумукъ газет-журналланы къужурлулугъун артдырма тюшедир. Ону газетлени тилине реформа этилме гьажатлы деген таклифи де кюрчюсюз тюгюл. Гертилей де, бир-бир макъалаланы англап да болмайсан: адабият чебер асармы яда публицистика язывлармы? Бир-бир авторларда пикру англатмакъ учун ажайып кёп сёзтагъымлар, пайдасыз тенглешдиривлер, суратлавлар, гьажатсыз затны ичиригин ачывлар къоллана. Мисалгъа гелтирилген «АиФ» газетни тюрлю-тюрлю даражадагъы билими булангъылар охуп-англап бола. Неге тюгюл, бары да информация тынч ва къысгъа тилде бериле. Тарихлер боюнда къумукъ тилге кёп арап, фарс сёзлер гирген, олар къумукъ сёзлер болуп да битген. Тек гьалиги яшёрюмлер шо сёзлени англап да битмейлер. Гертилей де, неге ярамай халкъара тиллердеги терминлени къолламагъа? Язылгъанны англамагъа да, эсде сакъламагъа да тынч болур. Жумлалар къысгъа да болур, охувчу да иштагьланар. Мени гьисабымда, шо гьакъдагъы Р.Гьаруновну ойлары заманны талапларына бютюнлей къыйыша.
Янгы маълумат къураллар болмакъ, озокъда, яхшы. Тек бугюнгю къолда барларыны даражасын гётерме талпынса, бугюнгю шартларда марипатлы, оравлу иш болур.
Р.Гьаруновну харлысыз газетни гьакъындагъы ойларына Д.Алкъылычев: «Сен 20 йыллар Хасавюрт район газетни редактору болуп ишлеп турдунг. Бажарылдымы мурадынга етмеге?» – деп бетлей.
«Жамиятда да яшап, жамиятдан азат болуп болмай», – деген гьакъыллы сёзлер бар. Бютюнлей харлысыз адам дюньяда ёкъдур, гьатта пачалар, президентлер де. Харлысыз маълумат къурал ачмакъ тынч ишлерден тюгюлю де белгили. Бизин йимик милли-пачалыкъ онгачалыгъы да, Третьяков, Морозов, Керимов йимик меценатлары да ёкъ халкъгъа чы кёбокъ да. Гьаман да йимик, яхшы хыяллар акъча къытлыгъыны ярына урунуп, увалып къала. Тек, о чу бажарылажакъ зат тюгюл эди деп, къоюп къойма да ярамас. Айрокъда кимни арбасына минсе, шону йырын йырлайыкъ дейгени гьалиги заманда кёплени аслу яшав принципи болуп токътайгъан шартларда. Алгъа, янгылыкъгъа талпынып гьаракат этмесе, оьсюв де болмас. Шо ёлда къоллама имканлылыгъы бар бир къайданы пачалыкъдан грантлар алывну Р.Гьарунов эсгерип тура. Увакъ тюртюшювлени, гермарны къоюп, оьсюв ёлланы танглап, муна шо къайдаланы, имканлыкъланы гьакъында лакъыр юрюлсе, дурус да, асувлу да болмасмы?
Шу къалипдеги къаршы турув лакъыр ахырда башлангъаны хошландыра. «Бишип» турагъаны кёпден берли гьис этилине эди, энни ерге тюшюп башланагъаныны йылтыны янды бугъай. Гьар затны янгыртылыву четимли, хас пикрулу якъчылары булан къаршычылары да болгъан ва болажакъ.
И. Микайылов.
Мен англамайман
Артдагъы вакътилер Рашит Гьаруновну «Ёлдаш» газетде язып чыгъып гелеген пикрулары кимни де тамаша этмесдей тюгюл. Мен ону языв иши булан таныш тюгюл болгъан бусам, теренден маъналы макъалаларын охумагъан эдим буса, язгъандыр дагъы ойлашмай деп агьамият бермей де къояр эдим. Ачыкъдан-ачыкъ халкъны гьаясызлыкъгъа чакъырагъан, башгъа миллетлени арасында къумукъланы учуз этип гёрсетеген, кирпигине къонгъан къашны тюгюн де аркъалыкъгъа тенглешдирип язагъан калималары мени нече тюрлю ойлагъа да чомултду.
Бу йыл 27-нчи сентябрде «Ёлдашда» ерлешдирилген «Заман шулай бувара» деген макъаланы охугъан сонг, таза къумукъ къаны булангъы адам булай материалны язмагъа кюй ёкъ деп ойлашдым. Азмы дагъы олайлар арабызда, биз къумукъларбыз деп Къумукътюзню берекети булан тюзелип, аякъгъа минип, бир вакътилер, башына онгай гелгенде бир башгъа назмуну сарнайгъанлары? Насипге Рашит ол тайпадан да тюгюл. Тек арт вакъти язагъан макъалалары гьакъ юрекден языламы экен деген шекликлени тувдура. Газетни де, муаллимлени де, жамият бирлешивлеге де ана-тилибизни абурлама, сыйын гётерме герекбиз, янгы чаралар гёз алгъа тутуп, тилибиз сёнмесин учун, ажизленип, ярлы болмасын учун агьамиятлы ёлугъувлар оьтгерилип турма тарыкъ, эслилерибиз булан бирге белсенип юртларда жыйынлар оьтгерме тарыкъ деп турагъан вакътилер газетде Гьаруновну булай макъаласы чыгъып геле.
– Биз адабият тилде тюз язабыз, билмейгенлер уьйренсин деп турагъанда, шо тюз янашыв тюгюл деп, таза къумукъ тилде язмакъны арив гёрмей. Сайкимасала, шону бир умпагьаты да ёкъ , язгъандан не пайда, англама къыйын буса, къой, шо рус тилни де булгъап аталап сёйлеп турсунлар демеге сюе. Гьасиликалам, барагъан кююнде къоймакъны арив гёре. О буса, къоюгъуз, гьар ким оьзбашына не тилде сюе буса да доланып турсун демек тюгюлмю? Бирини арты булан барысы да гетеген мал сирив йимик, адамлар да гьаракатчылыкъгъа къошулма къастлы экенин унутуп къойма ярамай.
Ёл гёрсетеген англавлу, эсли адамланы гьаракаты, халкъны гьалекли айланышларына сабурлукъ салып, гьакъыллы маслагьатлары булан бир ёрукъгъа гелтирмеге бола. Эсигизде бар буса, дав йыллар къумукълар, башгъалар англамас йимик янгы тил ойлашып чыгъарып, «къаргъа тил» деп огъар ат да къоюп, экев бир-бири булан шырыллап лакъыр эте эдилер къырыйындагъылар англамайгъан кюйде. Эгер де бугюнгю тилибиздеги ярмалавну себеби «англама къыйын экенге» дейген гьакъыл булан буса, бирдокъда рази тюгюлмен. Тилибиз азиз болагъанына четимликлер себеп буса, шо «къаргъа тилни» яшыртгъын гьислер аралыкъларында къолламажакъ эди. Уллуланы айып этивлери булан «къаргъа тил» унутулду.
Гелеген наслуларыбыз ана тилин бешигиндеп башлап таза сёйлесин учун этме тарыкъ ишлени лап да асувлусу – аналар булан тыгъыс байлавлу болмакъ. Гёз алгъа тутулагъан чараланы бириси – шо.
Гьарунов бирдагъы ерде булай дей:
«Милли газет-журналларда ишлейген журналистлеге пачалыкъ береген харжны токътатып, оланы газетге язылагъанланы харжына ишлейген кюйде этер эдим. Миллет кёп-кёп пагьмуларын пачалыкъны шо нечик ишлесе де берилеген акъчалары бузуп тура». Мени гьисабымда, шо бираз ойлашынмай айтылгъанмы экен деп ёрайман. Шолай этсек, анадаш газетибиз мекенли оьгей болуп битмейми?
Айлангъан сайын бизин топурагъыбызны кимлеге де уьлешип турагъан терс гьукмуларына къаршылыгъыбызны билдиреген саялы, гьакимият бизге нечик гёз булан къарайгъанын билмейген адам бола шолай ойлашып. Гьали энни газетибизни де башгъа газетлени арасында оьгей этсек, Дагъыстан гьукуматыны арбасындан мекенли тюшюрювюне ёл ачыв болмаймы экен? Айрыча жамиятны харжы булан газет чыгъарып бола бусакъ, озокъда, огъар тиеген не бар эди? Шолайына тюзелип гетсе де, ярайгъан затмы аслу газетибизге тиймеге?
18-нчи октябрде чыкъгъан номеринде «Къумукъларда агьлю аралыкълар» деген миллетни адатларын танкъыт этеген Рашитни бирдагъы-бир материалы чыгъып геле. Мени оьмюрюмню ичинде биревден де, къумукълар не рагьмулу, нечик бавурлу,биревге де яманлыкъ ёрамайгъан таза ачыкъ юрекли халкъдыр деп айтса тюгюл эсе, къумукъ миллетни къылыгъына, адатларына, хасиятларына багьана табып, учуз этип, эсгик этип сёйлеген адамны мен гьалиге ерли гёрмегенмен, не эшитмеген эдим. Ол булай яза: «1990-нчы йыл Магьачкъаланы баш майданында къумукъ къатынлар ачлыкъ билдирип олтургъан эди. Башгъа миллетни къатынлары шо ишни этерми эди? Шо политика ябушувда эркеклени иши болма герекмейми?» Булай сёзлени эшитгенде, бу сёзлени автору къумукъланы «Тенглик» лагеринде болмагъангъа ошай, онда болгъан буса, шо митингни масъаласы нечик къыйынлы гьалда чечилгенин билме тюше эди.
– Биз барбыз чы, тарыкъ буса, къан тёкме де, жан берме де гьазир, неге къатынлар барма тарыкъ, бир тайпалар шо ишни башгъа якъгъа буруп сёйлеме де болар? – деп, жагьиллер митингни политика янына агьамият бермей, къабунуп, къазапланып йибергенде, республикадагъы абурлу эсли адамларыбыз: «Олар янгыз тиштайпалар тюгюл, олар – Аналар! Къыйыкъсытыв политиканы дертлерин аналар да аз чайнап турамылар? Къой, англасынлар, Дагъыстан юрютеген политикада аналар да рагьат янтайып болмайгъанын. Эргишилик буса оьзюню тарыкълы еринде гёрсетиле!» – деп, ялынлы юреклени басылтгъан эди.
Шо макъаланы бирдагъы еринде автор миллетге ялаяпма къасты булан булай деп яза: «Бир-бир шатлыкъларда къумукъ уланлар аз экенге, къыз улан болуп бийип йибере», – дей. Шону маънасын англамай буса, англамайгъанын билдирмей туруп да болмаймы? Гиччирек мисал гелтирейим:
Дагъыстанда инчесаниятны, айрокъда милли бийивлени, айтылгъан усталары къумукълар экенин бир алим де инкар этип болмас. Юз йылланы боюнда шолай болуп да гелген. Айтагъаным, аргъан бизде согъулагъанда йимик, тюрк тамурлары булангъы малкъар, къабарты, мычыгъыш, осетин, гюржю миллетлерде де бийийгенде согъув алатланы арасында аслу ерни тута. Барысы да бир къайдада шо лезгинканы бийийлер.
Айтагъаным, Рашит жагьил, олай ерлерин билмей. Шо адат гьали чыкъгъан яда буса бийиме уланлар азлыгъындан чыкъгъан адат тюгюллюгюн англатма сюемен.
С. Загьиров.
