– Гьейлер, гьейлер. Дагъы не экен? Аллагьисен болсун, дюньяланы уьстюнде сама бармысан? Гечелер тюшюмде гёрюнеген болуп тура эдинг. О замандан, бу замангъа ерли апайынгны гёзюн-къашын да унутуп битгенсендир. Гел гьали, тёр янгъа чыкъ. Аллагьгъа шюкюр, не буса да къолума тюшдюнг.
– Воллагь, апай. Бу гезик айып этмей къоюгъуз. Ишим бираз къыставуллу болуп къалды. Авзугъуздан бал тамдырып этеген лакъырыгъызгъа гьасиретлигим артгъан. Апай, гьар гезик мен пелен адатны гьакъында хабарлагъыз деп турмайым. Гьали сиз не гьакъда лакъыр этме сюегенигизни айтыгъыз.
– Буса сен югенлерингни магъа берме турасан. Билемисен, къызы, жагьиллер нарыста тувгъанда, огъар байлавлу нечик адатланы кютме герекни билмей. Гьай, огъар ат береген, бешикге салагъан, дагъы да башгъа къайдаланы гьакъында лакъыр этсек пайдалы болур бугъай. Воллагь, къызы, динни алсакъ да, яшгъа авур къатынгишиге, анагъа айрыча гьюрмет этиле. Онда айтылагъангъа гёре, бырынгъыда яшгъа токътагъан бир къатын, къайырчакъ топуракъда ассиленип, юрюп бир ерге бара болгъан. Бир вакъти къайдан буса да бир якъдан ону алдына ат гелип токътагъан деп айта. Тюелени, атланы Аллагьутаала яшгъа авур къатынлар учун яратгъан деп айталар. Гьалиден эсе, алда яш тувагъанлыкъгъа кёп уллу тергев этиле эди деп эсиме геле.
Алда, мени жагьил заманларымда, больницалагъа барагъанлар да ёкъ эди. Эмчи къатынланы кёмеги булан уьйлеринде къутула эдилер. Шо вакъти уьйлени эшик-терезелерин сырып бегите эдилер. Алдагъылар айтагъангъа гёре, шо аралыкъда анагъа да, тувагъан нарыстагъа да зарал гелтирме болагъан, дев йимик уллу къаркъаралы, башы-чачы да яйылгъан къатын меселдеги бирев гирме бола дей эдилер. Тек ол адамланы гёзюне гёрюнмей эди дагъы.
Нечик де, бар ерни ябып, ананы да, янгы тувагъан баланы да къоруй эдилер. Сонг, мисал учун, улан тувса, бисмиллагь да этип, ону гиннигин гесегенде, Магьаммат пайхаммарыбыз (а. с.) йимик сыйлы болсун дей эдилер. Эгер къыз буса, Пайхаммарыбызны (а. с.) къызы Патимат йимик нюрлю, асил болсун деп алгъышлар эте эдилер.
Айрокъда улан тувса, кёп уллу гьарасат иш бола эди. Шо гьакъда инг башлап къайнанасына, артда буса оьзге дос-къардашына билдире эдилер. Къайнана торайы тувгъанча алданокъ ону чырмама юкъкъа ювургъан, къуннакълама шаршавлар, гиччи гёлеклер, бешик алып онгара эди. Ана болгъан къатынны айрыча ашата эди. Огъар экмек булан таза бал ва юзюм бере эдилер. Сонг да, дос-къардаш яшны атасыны башындагъы бёркюн чечип ала эдилер. Артда ол бёркюн олардан акъча берип къайтарып ала эди.
Сонг дагъы да, улан тувса, уьй тола деп айта эдилер. Эгер къыз буса, уьй бузагъан дей эдилер. Неге тюгюл, къызъяшлар атасыны уьюнден чыгъып, эрге гетип къала чы. Шо саялы айтыла эди. Яшны ата-анасын оьмюрлю этип къутламагъа авул-хоншу, дос-къардаш бара эди. Нарыста тувуп, бир жумадан сонг буса огъар ат да къоюп, бешикге сала эдилер. Огъар нечик ат къояйыкъ деп савлай уьягьлюсю жыйылып ойлаша эдилер. Аслу гьалда атны улланасы танглай эди. Тухумну ичиндеги уллусундан бири, нарыстаны къолуна да алып, къулагъына оьзлер къоягъан атны да айтып, атынг булан абурлу-сыйлы, насипли, оьмюрлю болгъур деп алгъыш эте эди. Огъар кёп йылланы узагъында асил кюйде яшап гечинген адамыны атын къоя эди.
Яшны бешикге салагъан гюн янгыз къатынгишилер ортакъчылыкъ эте эди. Ону бешикге ятдыргъанча, гиччи хадирагъа ун да алып, тёшегини тюбюне сала эдилер. Ону маънасын айтсам, огъар чачларынг унну йимик акъ болуп, уллу чагъынга етишгенче яшагъыр деп алгъыш эте эдилер.
Яш торайгъанча, ону тарбиялавда атасы къошулмай эди. Ондан къайры да, аталыкъ гьислерин гёрсетмек гери урула эди. Ятланы янында анасына да яшгъа ушанагъанлыкъны эдепсизликге гьисаплай эдилер. Гьалигилени чи шо адатлар къулагъыны тешигине де гирмей. Уланъяшгъа гележекде сен ожакъны бийи болажакъсан деп тарбия бере эдилер. Къызъяшны буса илиякълы, тынглавлу, эдепли этип оьсдюре эдилер.
Дагъы да эсгерсем, нарыста тувуп, йигирма гюнден сонг яшны да кириндирип, анасы да киринип, къыркъ тёгюп чайына эди. Шолай къыркъы чыкъгъанда да киринелер, янгыдан къыркъ да тёге. Къыркъ тёге деген не экенни, ону маънасын да англатайым. Къолларын тийдирмей, ашкъашыкъ булан къыркъ керен сув алып, гьар къашыкъгъа шончакъы тирет къулгьуну охуп, таза хадирагъа тёкме тюше. Анагъа да, балагъа да айрыча охула. Сонг шону уьстюне къаркъарасын чайма болар чакъы бираз сув къошма тарыкъ. Дагъы да, къыркъы чыкъгъанда, яшны башындагъы ананы къурсагъында турагъанда оьсген тюкню юлюп, шо нече грам гелегенни гьисапгъа алына эди. Мисал учун, яшны башындагъы тюк 2 грам геле буса, 2 грам алтынны багьасын токъташдыра эди. Шогъар чыгъагъан харжгъа кампет яда печенье алып, бисмиллагь да айтып, яшны башындан уьч керен айландырып, алгъышлар да этип, садагъа оьлеше эди. Гьалиги заманда шолай янларын эсгерегенлени гёрмегенмен. Гьар этеген ишни кёп уллу маънасы бар.
Сонг дагъы да, анагъа авлетини къыркъы чыкъгъанча енгил кюйде айланма ярамай эди. Олай да, 40 гюн гетмей туруп, ясгъа бармагъа да яратмай эди. Яшгъа, оьзюне къыркъ тюше деп айта эди. Гьасили, яш шондан сонг йылап, инжитме башлай эди. Ана да авруп къалагъан гезиклер бола эди. Ондан къайры да, къыркъы чыкъмагъан яшны гьар кимни къолуна берип айланмакъ гери урула эди. Неге тюгюл, нарыста – гюнесув йимик таза инсан. Огъар тез гёз де тие, айланадагъы яманлыкълар да къабуна. Яшгъа гёз тиймесин, ассиленмесин деп, гьайва терекни бутагъындан гиччи яркъычны алып, шону чюпюрекни ичине чырмап, ич гёлегине тиге эди. Гьайва терекни яркъычы Къурбан гюн эртенги байрам намазгъа чакъырагъан аралыкъда алына эди.
Олай да, эгер нарыстаны къыркъы чыкъгъанча маркачадан сонг къыргъа алып чыкъма тюшсе, ону бурнуна къара къурумну сюртюп, тёшюне де гиччи гесек экмекни сала эди. Шо гиччинев яш учунуп аврумасын, къоркъуп силкинмесин деп этиле эди.
Сонг дагъы да, унутгъанча айтайым, яшгъа токътагъан къатынгишини уьйде янгыз къоймагъа ярамай деп айта бола эдилер. Неге тюгюл, шо вакътисинде огъар шайтан-жин къабунмагъа гьасирет бола деп айта.
Олай да, мисал учун, нарыста янгыз бир уьйде юхлай буса, шону ястыгъыны тюбюне бичакъ яда къайчы салына эди. Олар шо вакътисинде кёп тюшлер гёрюп къоркъуна. Яда оланы янына яманланы, ачувлуланы ругьлары гелме бола дей. Шо савутлар нарыстаны къоруй деп айта эди уллатам. Гьей, къызы, къарайман, сен бугюнгю тюш ашыбыздан хантав бола тура бугъайсан. Не аш ашажакъ эдинг?
Гьюрбеч булан кюреге тахана
– Воллагь, апай, бугюн кёп къужурлу лакъыр этдигиз. Сизден кёплер билмейген янгылыкълар эшитдим. Айрокъда жагьил ожакълар учун бек пайдасы болур. Бугюн нарыстаны, ананы гьакъында сёз юрюлген сонг, мисал учун, яш тувгъанда, янгы ана учун да не йимик аш этилине эди? Шо гьакъда айтсагъыз яхшы болур эди.
– Дурус айтасан. Шону эсгерсем, пайдасы тиер. Гьюрбечни де ярашдырып, къуругъан, къакъ кюрегеден тахана этиле эди. Бир башлап гьюрбечни онгарайыкъ. Бир-бирине къошма тарыкълы ашамлыкъланы гёз гьисапгъа ала эдик дагъы. Каманы яда саримайны алабыз. Нечик айтайым, мисал учун, бир пачка кама буса, шогъар яхшы толтуруп, бир ашкъашыкъ гьюрбеч къошула. Майны яллайгъан печге салып иритип тайдырасыз. Вёрегиз, къайнар этип къоймагъыз. Шо майгъа бир ашкъашыкъ гьюрбечни къошуп, булгъап, бирикдиресиз. Сонг, къайнагъан сувгъа шекер тёгюп, иритип, бал сув этесиз. Бир стакан сув буса, шону яртысына етишеген шекер къошма ярай. Шо бал сувну сувума къойма тюше. Сонг шону май булан ярашдырылгъан гьюрбечни уьстюне тёгюп, яхшы кюйде булгъап барышдырасыз.
Артда кюреге тахана этмеге урунасыз. Къуругъан кюрегени алып, тазалап, жувуп, къазангъа сув да тёгюп, шону бишмеге саласыз. Кюреге бишгенде, чыгъарып, ону янчып, къайтара къазангъа ташлайсыз. Къазанны ичиндеги кюрегени сувуна гёре, огъар будай ун булгъап, ону каш йимик болуп бишгенче къоясыз. Ун тююр болмасын учун, ону сувукъ сувну ичинде булгъап, сонг кюреге къазангъа тёксегиз яхшы. Шолай этсегиз, арив болур. Артда шо кюреге тахананы терен бошгъаплагъа чыгъарып, ортасын ойтан этип, ярашдырылгъан гьюрбечни тёгюп ашайсыз. Гьюрбеч булан кюреге тахана – савлукъ да, сют ичеген яш учун да бек пайдалы аш. Тепсигизге берекет берсин.
Бетине чыкъгъан тюклени нечик тайдырма бола?
– Воллагь, апай. Бу чу бек татывлу аш болгъан. Булай тахананы этегенлер аздыр. Адамны тилин де алып гетер йимик татывлу болгъан. Яратгъаныбыз сизге савлукъ берсин.
Апай, бир къызъяшдан мени кисе телефонума кёмек этигиз хари деп тилев СМС гелген эди. Ол къызъяш бурнуна операция этген болгъан. Шондан сонг ону бетине тюклер оьсме башлагъан. Шоланы тайдырмакъ учун апайны бир дарманы ёкъму экен деп тилей. Нечик кёмек этме бола экен?
– Балики, ол къызгъа дарманлар ярашмагъандыр. Шагьбулут деген емишни (конский каштан) йымышакъ ерин тайдырып, бир стакан увакъ этилген къабугъун аласыз. Шону уьстюне эки стакан къайнар сув тёгюп, отну тюбюн аз этип, ярым стакан сув къалгъанча къайнатасыз. Шону сувутуп, гьар гюн бетигиздеги тюк бар ерлеге сюртесиз. Олар бир башлап, тусгъунай болажакъ, сонг тёгюлме башлажакъ.
Сонг дагъы да, бишмеген, яп-яшыл юзюмню алып, шону сыгъып, сувун чыгъарып, бетине ишыма ярай. Дагъы да бир дарман. Кюлню алып, элекден чыгъарасыз. Шогъар, синген этмейли, къайнар сув тёгесиз. Шону да уьстюне къыравучну (тёрка) увакъ гёзюнден сапунну чыгъарып, шогъар къошуп, синген этмейли булгъап, бирикдирип, бетигизге сюртесиз.
Бирдагъы мен билеген дарманны айтып къояйым. Къычыткъанны къыркъ грам урлугъун аласыз. Шону янчып, увакъ этесиз. Шону да уьстюне бир стакан урлукъ май тёгесиз. Шоланы авур тюслю, къара буса да, шишагъа тёгюп, эки жума къоясыз. Шо гьазир болгъан сонг бетигизге сюртюп туругъуз.
Бугюнге ёравларым тамандыр.
Паху Гьайбуллаевна.
