– Абдулзагьир, сен Дагъыс­танда яшамасанг да, биздеги гьалланы Интернетден таба яхшы билесен ва шо гьакъда юрюлеген лакъырларда блогер гьисапда жанлы кюйде ортакъчылыкъ этесен. Бизин «Ёлдаш» газетде де сени бир-эки макъалаларынг чыкъгъан ва башгъа себеплер булан да сени атынг мунда эсгериле бола. Шону учун охувчулагъа оьзюнгню де танытсанг, яхшы болажакъ.

           – Сен шо гьакъда эсгерген сонг, башлап «Ёлдашны» гьа­къында айтайым. Мен газет булан «Кумыкский мир» деген сайтгъа ва Фейсбукгъа салынагъан макъалаланы охуп яхшы танышман. Газетни гьакъында Интернетде бир нече керенлер пикрумну да, ёравларымны да айтгъанман. «Ёлдаш» маданият, тилни сакълав, тарих масъалаланы гётерегенине бек разимен. Шолай газет барына сююнемен ва шонда ишлейгенлеге абур этемен. Тек рази тюгюл затым болса, охувчу гьисапда, яхшылыкъ ёрап, оюмну айтаман…

           – Рази тюгюллеринг нелердир? Мисал учун…

     – Мисал учун, мен ойлаша­гъан кюйде, газет пачалыкъныки буса да, хас материалланы санавун аз этип, халкъны четим масъалаларын дагъы да артыкъ гётермеге герек эди. Бугюнню талапларына жавап берер йимик аналитика, эксперт макъалалар кёп болма тюше…

           – Шо талаплар тюз тюгюл деме бажарылмай. Газетде ишлейгенлер де шоланы гери урмайгъанын эсгерейим… Бу гезик лакъыр шо гьакъда тюгюл. Сени булангъы танышлыгъыбызны узатайыкъ.

          – Оьзюмню гьакъымда айтсам, мен 1961-нчи йылда Бабаюртда тувгъанман. Ерли школаны битдирип, асгерде къуллукъ этип къайтгъан сонг ярым йыл тавларда Иргьанай ГЭС-де ишледим. Сонг Ленинградгъа гетип ишледим ва очно охуп, ондагъы педагогика институтну тарих факультетин битдирдим. Сонг бир нече йыл Санкт-Петербургдагъы школаланы бирисинде тарихден дарс берип турдум. Сонггъу йылларда оьзбашыма тюрлю-тюрлю къурулуш ва ремонт ишлер булан доланып юрюдюм. 2005-нчи йылдан берли Ленинград областдагъы Гатчина деген шагьарда яшайман.

          – Абдулзагьир, яшав ёлунг булан, къысгъаракъ буса да, таныш болдукъ. Интернетден таба сени сурат чыгъарыв, агъачдан накъышлар этив йимик оьзбашынга юрютеген касбуларынг барны билебиз. Дагъы да, сен къумукъланы тарихине, маданиятына байлавлу ахтарывлар да юрютесен. Балики, дагъы да иштагьланагъан касбуларынг бардыр?

        – Сурат чыгъарыв булан 2008-нчи йылдан берли иштагьланаман. Айрокъда табиатны гёрюнюшлерин чыгъарма сюемен. Питерни, областны, Гатчинаны кёп санавдагъы гёрюнюшлерини суратларын алгъанман. 2008-нчи йыл бир нече айны узагъында Бабаюртда, Хасавюртда, Магьачкъалада, Дербентде, Гунибде, Пятигорскиде, Кисловодскиде сурат чыгъарыв булан байлавлу чаралар оьтгергенмен. Буссагьатгъы вакътиде де Санкт-Петербургдагъы «Сушка» деген сурат выставкада ортакъчылыкъ этемен. Гатчинада да оьзюмню гиччирек выставкаларым бола.

      Агъачдан накъышлар этивню де Гатчинаны айланасындагъы табиатда, паркларда сурат чыгъарывларымны вакътисинде башла­гъанман. Сувурулуп чыгъарылгъан тереклени тамурларын, бутакъларын, япыракъларын ва оьзгелерин жыйып, дачама элтип, сонг шолардан тюрлю-тюрлю оювлар, оюнчакълар, накъышлар этемен. Шолай, ташлар булан да ишлеймен. Агъачдан этилген ишлеримни 160-дан да артыгъын суратларым булан бирге Гатчинада выставкалагъа да салгъанман, кёплерин Интернетдеги сурат альбомларыма да чыгъаргъанман.

           Аслу ва кёп сюеген касбум тарихге гёре де Кавказны, Дагъыс­танны, къумукъланы гьакъында материаллар жыйывну узатаман. Архивлени, китапханаланы, музейлени ва оьзгелерини сайтларында ахтарып жыйгъан чакъы маълуматланы оьзюмню электрон китапханамда топлайман. Шоланы лап азын Интернетде оьзюмню блогумда чыгъарма да кюй табыла.

      Дагъы да, Санкт-Петербургну, Гатчинаны Интернет группаларында ва Фейсбукдагъы «Кумыкский протест» деген группада да гёнгюллю кюйде модераторлукъ юрютемен.

 

      – Оьзюнгню гьакъынгда айтагъанда, жамият ишлердеги гьаракатынгны эсгермединг. Масала, сен 1989-нчу йылны июн-июль айларында Бабаюртда болгъан агьвалатланы башын тутгъанланы бири эдинг…

        – 1989-нчу йылда каникуллагъа къайтгъанда, Бабаюрт районну бир-бир юртларыны халкъы о замангъы райкомну биринчи секретары Биярслан Касимовгъа къаршы оьтгерилеген митинглеге къаршы болуп, магъа да шоларда ортакъчылыкъ этме тюшдю. Шо гьакъда «Кумыкский мир» деген сайтда мени гиччирек макъалам бар экенге, мунда такрарлап турмайым.

Студент йылларым да жамият ишлер булан гетди. Шо перестройканы йылларында шагьарда бола­гъан сайлав кампанияларда, митинг­лерде, жыйынларда, къаршылыкъ билдирив чараларда актив кюйде ортакъчылыкъ этгенмен. Гьали де тюрлю-тюрлю жамият къурумлар булан да, Интернетден таба да адамланы ихтиярларын якълав чаралагъа къошуламан. Мос­квадагъы жагьиллени «Оьзден» деген къурумуну ёлугъувларында, татарланы маданият центрыны Мурат Аджини юбилейине ба­гъышлангъан жыйынында ортакъчылыкъ этдим. Шолай да, Питердеги, Гатчинадагъы художниклени, бардланы, шаирлени чакъ-чакъда оьтгерилеген къужурлу ёлугъувларына къатнайгъан кююм бола. Яшавун маъналы ва къужурлу этме сюегенлеге бары да имканлыкълар бар. Дагъыстанда шолай имканлыкълар бар деп эсиме гелмей.

       – Абдулзагьир, 90-нчы йылларда сен Къумукъ халкъ гьаракатыны да жагь чалышывчусу гьисапда, Дагъыстангъа гелип, «Тенглик» юрютеген ишлеге де гиришип, Ленинграддагъы къумукъланы къурумун ачывну сиптечиси де дюр эдинг. Шо къурумну иши не болду?

       – Студент йылларымдан берли де Ленинграддагъы къумукъланы чакъ-чакъда болагъан ёлугъувларына къатнай эдим. 1989-нчу йыл гюзде Ленинградда яшайгъан къумукъланы жамият къурумун ачмакъ учун уставын ва оьзге документлени гьазирлеме башладым. 1990-нчы йылны 3-нчю июнунда 32 адам жыйылып, янгы «Тангчолпан» деген къурумну уставын къабул этип, эки ай да гетмейли, Ленсоветде шону регистрация этип, ишлеме башладыкъ. Сонггъа таба шо къурум «Тенгликни» Ленинграддагъы бёлюгюне айланды. Бизин къас­тыбыз булан шагьардагъы тюрк тилли халкъланы ассоциациясы да къурулду. Бара-бара бизин къурумну къасты булан Дагъыстан маданият центры да ачылды ва шону ишлеринде къумукъ жамият актив кюйде ортакъчылыкъ этди.

         – Питердеги ва Ленинград областдагъы къумукъланы бугюнгю гьалы нечикдир? Ёлугъувлар, ортакъ ишлер оьтгерилеми?

      – 90-нчы йылланы орталарында бизин къумукъ къурумубузну активистлерини кёплери, охувун тамамлап, ватанына гетди, бирлери яшавлукъ масъалалагъа чомулуп, жамият ишлер артгъа теберилди. Буссагьатгъы вакътиде Питерде заман-заманда къумукъланы (аслу гьалда студентлени) ёлугъувлары бола.

        – Сен айтагъан 90-нчы йылланы орталары – Россияда бары да ерлерде жамиятны активлиги тёбенлешген девюр. Кёплер, герти демократия не экенни де гёрмейли, демократияны сёгюп, коммунистлени девюрюн сагъынмагъа башлады. Нечик ойлашасан, шолай неге болду экен? Ким гюнагьлы ва нетме герек?

       – Сени соравунгда жавап да бар: «демократия не экенни де гёрмейли…» Неге шолай болду? Россияда герти кюйде демок­ратияны къурагъанлар сама болгъанмы экен? Перестройканы йылларында (1985–1990 йй.) демок­ратия не экенни англамагъа, ону имканлыкъларын къолламагъа шартлар болдурулгъан эди. Шо имканлыкъланы да бирлери тюгюл къолланмады. Кёбюсю гезиклерде, бир гьакимлени тайдырып, оланы орнунда башгъаларын салса бола деп ойлаша эдилер. Эсги совет системаны орнунда янгы демократ къайдаланы токъташдырмакъ учун иш юрюлмеди. Шо къыйын, тек болмаса болмайгъан ёл эди. Ельцин булан гелген демократлар буса, аз да гетмейли, совет къайдаланы аз-маз алышдырып, пачалыкъны байлыкъларына ес болув ва гьакимлигин беклешдирив булан тамамланып къалды. Шолайлыкъда, демократия не экенни де билмеген халкъ «демократлагъа» ва демократиягъа къаршы чыкъма башлады. «Ким гюнагьлы ва нетме герек?» – деп сорайсан. Шо къыйын сорав. Къысгъа жавап берме бажарылмай. Ахтарывлар оьтгерип, девюрню анализ этип къарама герек.

         – Арекден къарагъанда, Да­гъыстандагъы ва айрыча къумукъ элдеги гьал нечик гёрюне?

          – Бек пашман кюйде гёрюне. Дагъыстан артдагъы йылланы ичинде совет девюрде бар эркинлигин, автономлугъун да тас этди, аста-аста Россияны бир областына айланып бара. Федерация деген зат оьлген. Жириновскийни автономияланы тайдырып, губерниялар этме герек деген умуту яшавгъа чыгъып геле. Шогъар да ерли политиклер ва жамият оьзю гюнагьлы.

        Къумукъ халкъны гьалы да Россиядагъы башгъа халкъланы гьалына ошашлы. Бизин халкъны гесеклеге бёлюнюп, сыкълашмай яшайгъанлыгъы шо гьалны дагъы да бузукъ эте. Бугюн къумукъ гьаракатчылар милли масъалаланы, шоланы арасында топуракъ масъа­ланы да, динге таянып, жамиятланы гючю булан чечме умут этелер. Шо умутланы яшавгъа чыгъарма бажарылармы? Ислам динни ёлунда масъаланы чечмек учун тийишли билими булангъылар бармы? Бар буса да, оланы муратлары башгъа: бирлери гьакимлер булан бирлешип ишлейлер, башгъалары «таза исламда» милли масъалагъа ер ёкъ деп гьисап эте. Ондан къайры да, ХХI асруну масъа­лаларын XIX асрудагъы англавлар булан чечме бажарылмас. Бугюнню талапларын яхшы англамакъ учун, халкъ оьзюню тарихин яхшы билме герек. Шо да бизде ёкъ. Халкъ заманны талапларына жавап берме гьазир тюгюл.

Лев Гумилёвну теориясына гёре, гьар халкъны да тувуп, гючленип, сонг тёбен тюшеген девюрлери бола. Къумукъланы бугюн – тёбен тюшген девюрю. Тёбен тюшгенликни гёрсетеген белгилени биринчиси – шо халкъны гьаракатчы, гьай этивчю, къастлы адамлары аз ва гьайсыз, гьаракаты осал адамлар кёп экенлик. Шолай, халкъланы башын жамиятны гьайында тюгюл адамлар тута ва олар шо халкъны алдатып, оьзлени пайдасына ишлей. Натижада халкъны тёбен тюшювю дагъыдан да бек арта.

  

        – Гумилёв язагъан кюйде, оьсювю тёбен тюшген халкълар янгыдан гётерилеген гезиклер де болгъан. Бизин халкъны гьаракатчылары ёкъ десек де, дурус болмас. Балики, оланы санаву гьали де аздыр? Гьаракатчы адамларыбыз, янгыз оьзлени гьайын этип турмайлы, халкъыны, элини даражасын артдырмакъ учун чалыша­гъан адамларыбыз кёп болсун учун не ёлда иш гёрме герекбиз?

          – Къумукъ халкъны арасында билимли-анг­лавлу адамлар кёп. Оланы бирикдирип, халкъны оьр ва уьстюнлю этмек учун чалышагъан Къумукъ университетин къурма заман болгъан эди. Башлап шо ишни Интернетден таба юрютме де ярар эди. Шо гьакъда башгъалар нечик ойлаша экен? Билим, гьакъыл, янгы технологияланы уьйренив, девюр алдыбызгъа салагъан къыйын соравлагъа жавап бермеге гьазирлик болмаса, шолай да гьаракатчы адамланы санаву артмай туруп, бизин гележегибиз бар демеге къыйын… Тек мен къумукъ халкъ янгыдан гётерилежегине инанаман ва шолай болсун учун оьзюм де бары да болагъанымны этемен.

Рашит ГЬАРУНОВ.

СУРАТЛАРДА:  А. Пашаев иш уьстде; къол булан агъачдан этилген алатлар.