Батырмурза 1925-нчи йылны башында сабанчы агьлюде тувгъан. Ата-анасы башлап оьзлени пайын ишлетип, сонг совет гьакимлик гелгенде, ерли колхозда ишлегенлер. Олар 10 уланны ва 4 къызны тарбиялагъан. Яшланы уллусу Батырмурза кёп яшлайын загьматгъа къуршалгъан ва атасыны герти кёмекчиси болгъан. Агьлюсю уллу буса да, Изамудин яшланы охутма сюе. Шону учун да Батырмурзаны ерли школагъа охума сала.
1941-нчи йылда дав башлана ва юртдагъы эргишилер давгъа гете. Юртларда къалгъан жагьиллер, къартлар ва тиштайпалар Терик бойда танклагъа къаршы бекликлер къурувда ортакъчылыкъ этелер. Шоланы арасында Батырмурза да бола. Ол гече-гюн дегенлей авлакъда тенглилери булан ашлыкъ къайтарывда, иннырда ишлеп айлана.
Дав битгенде атасы ону Дагъыстан юрт хозяйство техникумгъа охума сала. 1946-нчы йылда Батырмурза шону бите ва Къазбек районну райисполкомуну юрт хозяйство бёлюгюне ишге йибериле.
Ол ишлеп турагъан кюйде билимлерин камиллешдирме сюе, тек шо йыл атасы гечинип, ону бары да умутлары увала. Уллу агьлюню намусу Батырмурзаны бойнуна тюше. Ол охума бармай, ишни давам эте. 1948-нчи йыл Батырмурзаны Къазбек районну билим берив бёлюгюню инспектору этип чыгъара. Батырмурза адамлар булан гьаллаша, сынав топлай. Шо йылларда этген инг де инсаплы иши гьакъда эсгерсе, давда аталары оьлген яшланы гьайын этив, оланы интернатлагъа йиберив ва билим берив ишлени юрютгенни уллу разилик булан айтма ярай. 1949-нчу йыл 12-нчи мартда берилген баракалла кагъызда: «Б. И. Идиков ОНО-да ишлей туруп, абур-сый къазангъан ва бажарывлу касбучу», – деп эсгере Къазбек райОНО-ну заведующийи М.Мажитов.
Балики, педучилищени де битдирген Батырмурза билим беривде гёрмекли уьстюнлюклеге де етер эди, тек Къазбек районну милициясыны начальниги Гьажи Шапиевни таклифи булан ол милициягъа ишге чыгъа. 1949-нчу йыл 10-нчу майда Б.Идиков милицияны Хасавюртдагъы бёлюгюню уголовный розыск бёлюгюнде ишлеме башлай. Шонда ишлеген 14 йылны ичинде Батырмурза ахтарывчу, ОБХСС-ни старший инспектору, уголовный розыскны начальниги, ОБХСС-ни ёлбашчысы болуп тура. Шо йылларда Батырмурза Измудинович оьзюн бажарывлу «къуллукъчу» гьисапда гёрсете. Онда ахтарыв ишлерде тарыкълы болагъан гьис этив, ишни сезив барлыгъы не жамият ишни де ачма кёмек эте.
1953-нчю йылда Хасавюртну прокурору Виктор Брызгалов Дагъыстанны МКБ-сине шулай яза: «Хасавюртда жинаятчылыкъ этип оьлтюрюлген яшны сюеги табыла. Аз заманны ичинде шо ишни этген Ш.З. аян болду ва тутулду. Шо жинаятчылыкъ ишни тез заманда ачгъан В.И. Идиковну бажарывлугъун савгъат булан белгилеме тийишли».
Ич ишлени гёрмекли къуллукъчусу гьисапда Б. Идиковну СССР-ни МВД-сини Ригадагъы оьр школасына 6 айлыкъ курслагъа йибере. Оператив къуллукъчуланы гьазирлейген курсланы да Батырмурза уьстюнлю бите. Шондан сонг да ол оьзюню борчларын иш ёлдашлары Къандавур Къандавуров, Гьюсейн Гьажакъавов ва Нажмудин Гьюсейнов булан дагъы да яхшы кютме башлай.
Къайсы къыйын ишге салса да, не жинаятчы иш тапшурулса да, ол уьстюнлю кюйде кюте. 1961-нчи йылда Хасавюрт ГОВД-ни начальниги Тагьир Тагьиров язгъан кагъызда булай сёзлер бар: «Б. Идиков къарайгъан бойда оьтген йылда 57 жинаятчы иш гьисапгъа алынгъан, шолардан 56-сы ачылгъан. Шо буса Батырмурза Измудинович бек яхшы оператив къуллукъчу экенни бирдагъы да исбат эте».
–1963-нчю йылда мен Бабаюрт РОВД-де оператив къуллукъчу болуп ишлей эдим, – дей отставкадагъы полковник Абдулвагьит Арзулумов. – Начальнигибиз Расул Зайитбековну ноябр айда Буйнакск шагьаргъа чыгъарды. Ону ерине адам салма сюйгенде, Батырмурза Измудиновични сайлай. Ону бёлюкде бирев де танымай эди. Хабарлагъа тынгласа, ол бек къатты хасиятлы, ишге де, къуллукъчулагъа да бек талаплы адам.
Гертиси, ол шолай адам болуп да чыкъды. Талаплы буса да, гьар адамгъа тынглап ва оьзюню насигьатлы сёзюн айтар эди. Мен ону булан 16 йыл бирге ишледим, оператив къуллукъчудан начальникни орунбасарына ерли, рядовойдан майоргъа ерли гётерилдим. Ол мени насигьатчым эди. Батырмурза мунда да оьзю англавлу ва билимли касбучу экенни гёрсете.
1966-нчы йылны март айында К. Либкнехтни атындагъы комплексден 4 сыйыр урлана. Урлана дегенде де, еринде союп, этин алып гетгенлер. Йиберилген оператив къуллукъчулар илинме зат тапмай, 4 баш да, 16 какич де алып къайталар. Батырмурза оьзю чыгъып гетип, гече-геч, урлагъанланы да тутуп, гьайванланы этин де алып къайта. Гьайванланы урлагъан хабарны ол айланадагъы бары да бёлюклеге телефондан таба билдире. Хабар етишгендокъ, ол Шалиге бара ва эт сатып турагъан жинаятчыны оьзюн ва ону уьюрлерин тута.
1973-нчю йылны март айында РОВД-ге Терикни боюнда къойчулар оьлтюрюлген гишини сюегин тапгъан деген хабар геле. Экспертлер айтагъан кюйде, оьлтюрюв 1,5–2 ай алда болгъан. Шо бойну мукъаятлы тергегенде Адилхан Будаев «Донецк областны ватандашы» деп язылгъан кагъызны таба. Шонда гьаран охулагъан фамилияны да гёре. Донецк областгъа ахтарыв ишлер учун Алибек Алиев ва Абдулвагьит Арзулумов йибериле. 3 гюнню ичинде олар кагъызда язылгъан адамны адресин билме болалар, тек о адамны табып болмай. Булар шо адамны таныш тиштайпасы булан ювукъ бола ва ону гьакъында билме сюе. Бир нече гюнден тиштайпагъа шо гишиден гелген телеграмма тутула. Шонда ол Архангельскиде леспромхозгъа ишге тюшегенин айта. Б. Идиков гьалны Дагъыстанны ич ишлер министри Виктор Свистуновгъа билдире. Арадан кёп гетмей, Архангельск шагьаргъа Адилхан Будаев ва прокуратураны ахтарывчулары Даниялбек Къазбеков йибериле. Арадан кёп де гетмей, «Бугъаны мююзлери сындырылды» деп телеграмма геле. Шолайлыкъда, оьлтюрюв ачыла.
Гьали авур жинаятчы ишлер кёп болагъангъа, кёбюсю гезиклерде ачылмай къалагъанына уьйренип де къалгъанбыз. Ал заманда шолай бир ишни уьстюн ачмакъ къуллукъчуну намус борчу гьисаплана эди. Шолай ишлер Батырмурзаны яшавунда кёп болгъан. Къайсы жинаятчы ишни де якъ-ягъындан ахтарып, сезип ва шону ахырына чыкъмакъ учун тюз ёл тангламакъ, шо ёлну да кютмек учун бойнуна алмакъ – уллу жаваплыкъ. Батырмурза шолай ишлеге кёп керенлер ёлбашчылыкъ этген ва натижалы да битдирген.
Ол янгыз жинаятчылар булан ябушуп турмагъан, ич ишлени къуллукъчуларыны яшав гьалларын, ишлейген ерлерин яхшылашдырмакъ учун да чалышгъан. Дагъыстанны ич ишлерини министри Юрий Рытиков булан гьакълашып, ол 8 айдан РОВД-ни бинасын къура. Ол ишге гелгенде, бёлюкде 3-евден къайры биревню де оьр ва хас билими болмагъан. Батырмурза ишни шо янына да кёп тергев берген.
Батырмурза ич ишлерде 32 йыл да ишлеп, 1981-нчи йылда пенсиягъа чыгъа. Эндирейлилер оьзлени абурлу адамын юрт советни председатели этип сайлай. Шо ишге де ол намуслу янаша, юртну аманлыгъына, адамланы яшав гьалларын яхшылашдырывгъа бек тергев бере. Батырмурзаны намуслу иши пачалыкъны янындан да къыйматлана. Ол 10 медаль ва КПСС-ни обкомуну кёп санавдагъы гьюрметлев грамоталары булан савгъатлана.
Къатыны Зугьра Гьамитовна булан олар 3 авлетни тарбиялай.
Биз Батырмурзаны бирдагъы хасиятын да эсгермей болмайбыз. Ол атасы гечингенде агьлюню башын тута, бары да инилерин ва къызардашларын охута, уьйлю-эшикли эте. Оланы, оланы авлетлерин де ич ишлерде ишлемеге чакъыра.
Уьйде къалгъанда да ол бош турмай, Хасавюрт ГОВД-ни ветеранларыны советини председатели болуп ишлей, яш наслуну тарбиялай. Шо иши учун Батырмурза Идиковгъа 2005-нчи йылда «Дагъыстанны яшёрюмлерини ат къазангъан насигьатчысы» деген ат бериле.
Ол оьзюне 81 йыл болагъанда, 2006-нчы йылда гечинди. Ону аты Эндирейде оьзю яшагъан орамгъа тагъылгъан.
Бу йыл Батырмурзагъа 90 йыл битежек эди. Ону ярыкъ ва намуслу яшаву уллу тухумуна чы нечик де, юртлулары учун да уьлгю болма герек.
1941-нчи йылда дав башлана ва юртдагъы эргишилер давгъа гете. Юртларда къалгъан жагьиллер, къартлар ва тиштайпалар Терик бойда танклагъа къаршы бекликлер къурувда ортакъчылыкъ этелер. Шоланы арасында Батырмурза да бола. Ол гече-гюн дегенлей авлакъда тенглилери булан ашлыкъ къайтарывда, иннырда ишлеп айлана.
Дав битгенде атасы ону Дагъыстан юрт хозяйство техникумгъа охума сала. 1946-нчы йылда Батырмурза шону бите ва Къазбек районну райисполкомуну юрт хозяйство бёлюгюне ишге йибериле.
Ол ишлеп турагъан кюйде билимлерин камиллешдирме сюе, тек шо йыл атасы гечинип, ону бары да умутлары увала. Уллу агьлюню намусу Батырмурзаны бойнуна тюше. Ол охума бармай, ишни давам эте. 1948-нчи йыл Батырмурзаны Къазбек районну билим берив бёлюгюню инспектору этип чыгъара. Батырмурза адамлар булан гьаллаша, сынав топлай. Шо йылларда этген инг де инсаплы иши гьакъда эсгерсе, давда аталары оьлген яшланы гьайын этив, оланы интернатлагъа йиберив ва билим берив ишлени юрютгенни уллу разилик булан айтма ярай. 1949-нчу йыл 12-нчи мартда берилген баракалла кагъызда: «Б. И. Идиков ОНО-да ишлей туруп, абур-сый къазангъан ва бажарывлу касбучу», – деп эсгере Къазбек райОНО-ну заведующийи М.Мажитов.
Балики, педучилищени де битдирген Батырмурза билим беривде гёрмекли уьстюнлюклеге де етер эди, тек Къазбек районну милициясыны начальниги Гьажи Шапиевни таклифи булан ол милициягъа ишге чыгъа. 1949-нчу йыл 10-нчу майда Б.Идиков милицияны Хасавюртдагъы бёлюгюню уголовный розыск бёлюгюнде ишлеме башлай. Шонда ишлеген 14 йылны ичинде Батырмурза ахтарывчу, ОБХСС-ни старший инспектору, уголовный розыскны начальниги, ОБХСС-ни ёлбашчысы болуп тура. Шо йылларда Батырмурза Измудинович оьзюн бажарывлу «къуллукъчу» гьисапда гёрсете. Онда ахтарыв ишлерде тарыкълы болагъан гьис этив, ишни сезив барлыгъы не жамият ишни де ачма кёмек эте.
1953-нчю йылда Хасавюртну прокурору Виктор Брызгалов Дагъыстанны МКБ-сине шулай яза: «Хасавюртда жинаятчылыкъ этип оьлтюрюлген яшны сюеги табыла. Аз заманны ичинде шо ишни этген Ш.З. аян болду ва тутулду. Шо жинаятчылыкъ ишни тез заманда ачгъан В.И. Идиковну бажарывлугъун савгъат булан белгилеме тийишли».
Ич ишлени гёрмекли къуллукъчусу гьисапда Б. Идиковну СССР-ни МВД-сини Ригадагъы оьр школасына 6 айлыкъ курслагъа йибере. Оператив къуллукъчуланы гьазирлейген курсланы да Батырмурза уьстюнлю бите. Шондан сонг да ол оьзюню борчларын иш ёлдашлары Къандавур Къандавуров, Гьюсейн Гьажакъавов ва Нажмудин Гьюсейнов булан дагъы да яхшы кютме башлай.
Къайсы къыйын ишге салса да, не жинаятчы иш тапшурулса да, ол уьстюнлю кюйде кюте. 1961-нчи йылда Хасавюрт ГОВД-ни начальниги Тагьир Тагьиров язгъан кагъызда булай сёзлер бар: «Б. Идиков къарайгъан бойда оьтген йылда 57 жинаятчы иш гьисапгъа алынгъан, шолардан 56-сы ачылгъан. Шо буса Батырмурза Измудинович бек яхшы оператив къуллукъчу экенни бирдагъы да исбат эте».
–1963-нчю йылда мен Бабаюрт РОВД-де оператив къуллукъчу болуп ишлей эдим, – дей отставкадагъы полковник Абдулвагьит Арзулумов. – Начальнигибиз Расул Зайитбековну ноябр айда Буйнакск шагьаргъа чыгъарды. Ону ерине адам салма сюйгенде, Батырмурза Измудиновични сайлай. Ону бёлюкде бирев де танымай эди. Хабарлагъа тынгласа, ол бек къатты хасиятлы, ишге де, къуллукъчулагъа да бек талаплы адам.
Гертиси, ол шолай адам болуп да чыкъды. Талаплы буса да, гьар адамгъа тынглап ва оьзюню насигьатлы сёзюн айтар эди. Мен ону булан 16 йыл бирге ишледим, оператив къуллукъчудан начальникни орунбасарына ерли, рядовойдан майоргъа ерли гётерилдим. Ол мени насигьатчым эди. Батырмурза мунда да оьзю англавлу ва билимли касбучу экенни гёрсете.
1966-нчы йылны март айында К. Либкнехтни атындагъы комплексден 4 сыйыр урлана. Урлана дегенде де, еринде союп, этин алып гетгенлер. Йиберилген оператив къуллукъчулар илинме зат тапмай, 4 баш да, 16 какич де алып къайталар. Батырмурза оьзю чыгъып гетип, гече-геч, урлагъанланы да тутуп, гьайванланы этин де алып къайта. Гьайванланы урлагъан хабарны ол айланадагъы бары да бёлюклеге телефондан таба билдире. Хабар етишгендокъ, ол Шалиге бара ва эт сатып турагъан жинаятчыны оьзюн ва ону уьюрлерин тута.
1973-нчю йылны март айында РОВД-ге Терикни боюнда къойчулар оьлтюрюлген гишини сюегин тапгъан деген хабар геле. Экспертлер айтагъан кюйде, оьлтюрюв 1,5–2 ай алда болгъан. Шо бойну мукъаятлы тергегенде Адилхан Будаев «Донецк областны ватандашы» деп язылгъан кагъызны таба. Шонда гьаран охулагъан фамилияны да гёре. Донецк областгъа ахтарыв ишлер учун Алибек Алиев ва Абдулвагьит Арзулумов йибериле. 3 гюнню ичинде олар кагъызда язылгъан адамны адресин билме болалар, тек о адамны табып болмай. Булар шо адамны таныш тиштайпасы булан ювукъ бола ва ону гьакъында билме сюе. Бир нече гюнден тиштайпагъа шо гишиден гелген телеграмма тутула. Шонда ол Архангельскиде леспромхозгъа ишге тюшегенин айта. Б. Идиков гьалны Дагъыстанны ич ишлер министри Виктор Свистуновгъа билдире. Арадан кёп гетмей, Архангельск шагьаргъа Адилхан Будаев ва прокуратураны ахтарывчулары Даниялбек Къазбеков йибериле. Арадан кёп де гетмей, «Бугъаны мююзлери сындырылды» деп телеграмма геле. Шолайлыкъда, оьлтюрюв ачыла.
Гьали авур жинаятчы ишлер кёп болагъангъа, кёбюсю гезиклерде ачылмай къалагъанына уьйренип де къалгъанбыз. Ал заманда шолай бир ишни уьстюн ачмакъ къуллукъчуну намус борчу гьисаплана эди. Шолай ишлер Батырмурзаны яшавунда кёп болгъан. Къайсы жинаятчы ишни де якъ-ягъындан ахтарып, сезип ва шону ахырына чыкъмакъ учун тюз ёл тангламакъ, шо ёлну да кютмек учун бойнуна алмакъ – уллу жаваплыкъ. Батырмурза шолай ишлеге кёп керенлер ёлбашчылыкъ этген ва натижалы да битдирген.
Ол янгыз жинаятчылар булан ябушуп турмагъан, ич ишлени къуллукъчуларыны яшав гьалларын, ишлейген ерлерин яхшылашдырмакъ учун да чалышгъан. Дагъыстанны ич ишлерини министри Юрий Рытиков булан гьакълашып, ол 8 айдан РОВД-ни бинасын къура. Ол ишге гелгенде, бёлюкде 3-евден къайры биревню де оьр ва хас билими болмагъан. Батырмурза ишни шо янына да кёп тергев берген.
Батырмурза ич ишлерде 32 йыл да ишлеп, 1981-нчи йылда пенсиягъа чыгъа. Эндирейлилер оьзлени абурлу адамын юрт советни председатели этип сайлай. Шо ишге де ол намуслу янаша, юртну аманлыгъына, адамланы яшав гьалларын яхшылашдырывгъа бек тергев бере. Батырмурзаны намуслу иши пачалыкъны янындан да къыйматлана. Ол 10 медаль ва КПСС-ни обкомуну кёп санавдагъы гьюрметлев грамоталары булан савгъатлана.
Къатыны Зугьра Гьамитовна булан олар 3 авлетни тарбиялай.
Биз Батырмурзаны бирдагъы хасиятын да эсгермей болмайбыз. Ол атасы гечингенде агьлюню башын тута, бары да инилерин ва къызардашларын охута, уьйлю-эшикли эте. Оланы, оланы авлетлерин де ич ишлерде ишлемеге чакъыра.
Уьйде къалгъанда да ол бош турмай, Хасавюрт ГОВД-ни ветеранларыны советини председатели болуп ишлей, яш наслуну тарбиялай. Шо иши учун Батырмурза Идиковгъа 2005-нчи йылда «Дагъыстанны яшёрюмлерини ат къазангъан насигьатчысы» деген ат бериле.
Ол оьзюне 81 йыл болагъанда, 2006-нчы йылда гечинди. Ону аты Эндирейде оьзю яшагъан орамгъа тагъылгъан.
Бу йыл Батырмурзагъа 90 йыл битежек эди. Ону ярыкъ ва намуслу яшаву уллу тухумуна чы нечик де, юртлулары учун да уьлгю болма герек.
Автор: Гебек КЪОНАКЪБИЕВ,
оьз мухбирибиз.
Суратда: (эретургъанланы ортасында)
Б. Идиков.
