Юртну терен сырлары



Янгыгент


       Янгыгент – Къумукътюзню къыбласында ерлешген юртларыбызны бириси. Мунда 3 минг адам яшай. Башлыгент ва Янгы­гент юртланы арасындагъы «сырт» яда халкъ арада айтылагъан боюн айыра.



Юртлагъа булай атлар нечик къоюлгъанын билмеге сюегенлер бизин якъда да аз тюгюл. Башлы (гьалиги Башлыгент, Гьапкъайгент, Жавангент) –ата-бабаларыбызны айтывларына гёре, бир нече гиччи юртлар биригип къурулгъан бу якъдагъы къумукъланы баш юрту. Янгыгентни аты буса янгы юрт деген сёз булан байлавлу.


Нечакъы гьаракат этип айлансакъ да, юртлар нечик ва къайсы йылларда къурулгъанын мекенли токъташдырып болмай турабыз. Булай гезик­лерде, юртну тарихин билмек учун, ерли тамазалардан англама сююп ахтарывлар да этип къарайбыз. Тарихни олар кёбюсю гьалда оьзгелерден артыкъ биле. Шолай мурат булан сорав эте туруп, биз Янгыгентдеги орта школада муаллим, сонг директор болуп кёп йыллар чалышгъан Абдулла АБДУЛЛАЕВ булан ёлукъдукъ.

 

«Къапу сырт» ва «Меседу къала»

 


17-нчи юз йылны орталарында Гьайдакъ уцмийликде гьакимлик сюрген уллу тухум-тайпа гьакимликни тюз пайлап болмай, экиге, уллу ва гиччи бийлеге бёлюне. Гиччи бийлер гьалиги Янгыгентге гёчелер. Мунда олар юртну ягъасындагъы тавну уьстюнде («Къапу-сырт») юртлар ва беклик къала къуралар. Сонг сыкълашалар, гюч алгъан сонг Мажалисге барып уллубийлени барысын да дагъыталар.


Биревлер бу юртгъа Янгыгент деген ат берилгенлигин муна шондан гёрелер. Тек Абдулла агъай олай ойламай. Ол айтагъан кюйде, юрт башлап сыртны Мажалисге бакъгъан бетинде ерлешген болгъан. Юрт ягъа­дагъы бир-бир яшавлукъ уьйлени абзарлары, бавлары къаршыдагъы уллу агъачлыкъгъа чыгъагъан саялы, ормандан таба гелеген къачакълар (талавурчулар) уьй есилерине пелекет сала болгъанлар. Талавурлардан ялкъгъан янгыгентлилер аста-аста юртну «сыртны» бетине гёчелер.


Абдулла агъайны эсге алывларына гёре, Меседу къалада тамурлары бийлерден баш алгъан аварлы халкъдан бу якълагъа гелген бийке къатынгиши яшай болгъан. Шону дуруслугъун ахтара туруп, биз Да­гъыстанны тарихинде шолай къатынгишини тапдыкъ.


18-нчи юзйыллыкъны 40-нчы йылларында савлай Дагъыстангъа белгили Янгыгентли уцмий Уллу Агьматхан «Дюньяны елевчюсю» Надиршагьгъа къаршы дав эте туруп, авар халкъны тахшагьары Хунзахгъа гёчмеге борчлу бола. Тарихде язылгъаны йимик, шо ишлер 1742-1743-нчю йылларда болгъан. Шо вакътиде Уллу Агьматхан оьзюню чакъсыз гечинген уланы Ханмагьамматны къызы Баху-бийкени хунзахланы чакъсыз гечинген башчысы Умма-ханны уланы Мугьаммат-нуцалгъа эрге бере. Шо йылларда Мугьамматны къызардашы Бахуч-Меседу да гелинини къардашы Амиргьамзагъа эрге геле. Амиргьамза уллатасы Уллу Агьматхан гечинген сонг (1749-нчу йылны ахыры) Гьайдакъны уцмийи болуп белгилене ва отуз йыллар гьакимлик сюре. Дербент шагьарны башы болуп чалышгъан Тоту-бийке (Азербайжан пачалыгъыны кюрчюлерин салгъан белгили Фатали-ханны уьягьлюсю) Амиргьамзаны къызардашы болгъан. Меседу къаланы къурулушу хунзахлы бийке Бахуч-Меседу булан ва ону Янгыгентге гёчювю булан байлавлу болма имканлы.


Хыйлы лакъыр этген сонг биз Абдулла агъай булан уцмийлени уьйлери болгъан «Къапу сыртгъа» гётерилдик. Сонг ерли бийлени, бийкелени къабурларына къарадыкъ. Совет гьукумат къурулгъан вакътиде юрт гьакимлер, оьзге ерлерде йимик, Янгыгентде де къабурланы сынташларын чыгъарып алып, ерли школаны, оьзге юрт хозяйство биналаны къурувда къоллагъан. Бийлени, бийкелени къабурларында уьч сынташ къалгъан.

 

Оьз ойларыбыз бар

 


Дагъыстандагъы бырынгъы пачалыкъ къурулувланы бириси Гьайдакъ уцмийликни тарихин биз ти­йишли даражада билебиз. Тек, шогъар да къарамайлы, артдагъы йылларда маълумат къуралларында уцмийлер кимлер болгъан деген ва оьзге соравлар кёп гётериле. Шо гьакъда бизин де оьз ойларыбыз бар.


Тарихде Уллу Агьматхангъа ­Янгыгентли Агьматхан деп негьакъ айтылмай. Неге тюгюл, ол Янгыгентде тувгъан. Ону уланыны уланы белгили уцмий Амиргьамзагъа, ону къызардашы Тоту-бийкеге, тухум къардашы генерал-майор Амирчопангъа да тарих ахтарывларда, китапларда янгыгентлилер деп айтыла. Гертиден де, булар барысы да ­Янгыгентде тувгъанлар ва оьсгенлер. Генерал Амирчопан яш вакътисинде башлыгентли оьзден Гьажиатайны агьлюсюнде тарбиялангъан. Ону инилери Магьтини, Гебекни, Агьматпашаны, къызардашлары Ажийни ва Къыстаманны анасы Патимат – башлылы оьзден къатын болгъан.


Абдулла агъай булан биз гётерилген «Къапу сыртны» уьстюнде алда уцмийлени яшавлукъ уьйлери, бек­лик къалалары ерлешген болгъан. Гьали шо ерлерде юртлулар уьйлер тигип яшайлар. Уьй есилени яшлары, гьалиден 10 йыллар алда юртну ягъасында   атылмай къалгъан савутлар, чыракъ-лампа тапгъан. Мундан къарасанг, Янгыгент къолунгну аясында йимик гёрюне.


1877-нчи йылда Дагъыстанда пача гьукуматына къаршы уллу баш гётеривлер болгъан. Къыбла Дагъыс­танда Башлы шо къалмагъалланы башында токътай. 29-30-нчу сентябрде пача генерал Комаровну тиши-тырнагъына ерли савутлангъан 3 мингден де артыкъ асгери Башлыгъа басгъын эте. 3 гюнню узагъында атышывлардан сонг Башлы яллай, пача асгер юртгъа гире. Пача гьукуматына къаршы гётерилген Магьтини якъчылары Башлыдан Янгы­гентге тайыша, юрт­ну ва «Къапу сыртдагъы» къаланы герти бекликге айландыралар. Комаровну асгерлерини биринчи гьужумун олар артгъа тартылма борч­лу этелер. Тек гечеден пайдаланып, Комаров авур артиллериясын юртну айланасындагъы бетлеге гётере ва юртгъа, «Къапу сыртдагъы» къалагъа токътавсуз атышалар. Къаланы 300 якъчысы жанын-къанын аямай сав гюн ва гече дав этелер. Гючю етишмежегин англагъан сонг, «Къапу сыртны» якълавчуларыны бир бёлюгю къаладан чыгъып, Мажалисге гете. Къалгъан игитлер пача асгерлерине къаршы арт тынышына ерли чабушалар. Эртенге къаланы елеген генерал Комаровну адамлары ону ичинде 50-ге ювукъ оьлгенлени ва гьаран тынышын алагъан 18 адамны табалар.


Октябрни орталарында Магьтибек янгыдан Башлыгъа къайта, якъчыларын жыя. Шону эшитген генерал Комаров асгерлерин янгыдан Башлыгъа бура. Октябрни 28-нде юрт экинчи гезик яллатыла ва бек бузула. Арадан 5 йыл гетип, Башлы гьалиги уьч юртгъа – Башлыгентге, Гьапкъайгентге ва Жавангентге бёлюне.

 

Къаягент, Гьайдакъ район.

 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля