Артдагъы йылларда школаларда да, къумукъ жамиятны арасында да къумукъ тил дарслагъа агьамият берегенлик, ана тилге тергев этегенлик бир къадар артгъан.

Алда къумукъ тилден ва къумукъ адабиятдан школалар учун болур чакъы даражада охув китаплар етишмей эди. Гьали къумукъ тилден янгы китаплар чыкъгъан ва школалар охув китаплар булан таман чакъы таъмин этилген. Къумукъ тилден оьрдеги класлар учун гёрсетив-аян алатлар бар.

 Булай алгъанда, яшлагъа ана тилин уьйренмек учун шартлар яратылгъан деп айтмагъа болабыз. Ана тиллени касбучусу, кёп йыллар Хумторкъали районну Тёбе посёлогундагъы орта школада къумукъ тилден ва адабиятдан дарслар юрютюп турагъан Лайла Магьамматрасуловна Мустапаеваны иш сынаву булан газетни охувчуларын да таныш этмеге токъташдыкъ.

Лайла къумукъланы инг бырын­гъы юртларындан бириси болгъан Таргъуда Магьамматрасулну ожа­гъын­да тувгъан. Таргъудагъы орта школаны битдиргенде, касбу танглай турмайлы, тувра барып Дербент шагьардагъы педагогика коллежге охумагъа тюше. Коллежни битдиргенде Магьачкъала шагьардагъы «Журавушка» деген яшлар бавунда тарбиялавчу болуп ишлей. Уьягьлюсю булан Тёбе посёлокгъа гёчген сонг, шондагъы орта школада башлапгъы класланы муаллими болуп ишлей. Тёбе школагъа ишге гелгени гьакъда Лайла оьзю булай хабарлай.

– Мен коллежни битдиргенде, бир башлап Магьачкъалада яшлар бавунда тарбиялавчу болуп ишлеп турдум. 90-нчы йыллар гелип, яшлар бавлары тозулмагъа, таланмагъа, сатылмагъа башлады. Шолайлыкъда, мен ишлейген яшлар баву да ябулду. Тёбе посёлокда ишлейген яшлар баву Магьачкъаладагъы «Журавушка» деген яшлар бавуну филиалы эди. О да тозулду ва сатылды. Шо заман мен Тёбедеги школагъа ишге тюшдюм. Мени ишге ала туруп, школаны о замангъы директору Анвар Исаев: «Лайла Магьамматрасуловна, бизге къумукъ тилден сынаву булангъы, къумукъ тилни де яхшы билеген муаллим тарыкъ. Таргъуда тувгъансан, шондагъы школада охугъансан, сизге къумукъ тилден дарсланы юрютмеге къыйын болмажакъ», – деп, башлапгъы класлардагъы къумукъ тилден сагьатларын берди. Муна къумукъ тилден дарсланы юрютегеним 20 йылгъа ювукъ бола тура.

Кёп миллетли Тёбе школада къумукъ тиллерден дарслар бермеге айтардай тынч тюгюл. Болса да, шо заман башлапгъы класларда къумукъ тилни дарсларын алгъаныма бирдокъда гьёкюнмеймен. Къумукъча сёйлеп билмейген, бир сёзню де анг­ламайгъан яшлар да геле дарслагъа. Къумукъча англамайгъан, сёйлеп билмейген яшлар булан айрыча ишлемесе болмай. Янгыз яшлар булан ишлеп къоймайсан, яшланы ата-аналары булан да ишлемеге тюше. Яшгъа ана тилин билмей деп айып этмеге болмайсан. О ана тилин нечик билсин, ата-анасы да уьйде яшгъа орус тилде сёйлей буса? Къыргъа, орамгъа ойнамагъа чыкъса да, баягъы, орус тилде сёйлейлер. Яш ана тилинде сёйлесин учун, инг башлап ата-ана яшгъа ана тилинде сёйлемеге, ана тилин уьйренмеге герек. Кёбюсю ата-аналар оьзлени гьайсызлыгъындан яшгъа ана тилинде сёйлемей къоялар. Школагъа баргъанда буса, яш ана тилинде бир сёз де айтып болмай. Шо тайпа яшлар булан айрыча къошум дарслар этемен. Сёзлюк булан ишни юрютемен. Къумукъча сёзлени билмесе, олар булан ишлемеге бажарылмай, – дей Лайла Мустапаева.

Ол ишден айрылмагъан кюйде Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтну башлапгъы класланы муаллимлерин гьазирлейген факультетин охуп битдире.

– Лайла Магьамматрасуловна, муаллимни касбусун тангламакълыкъны себеби недир?

– Мен школада охуйгъан йылларымда да муаллимни касбусун ушата эдим. Шону учун да школаны битдиргенде Дербент шагьардагъы педагогика коллежге тюшдюм. Школада магъа къумукъ тилден ва адабиятдан айтылгъан муаллимлер, шаир ва язывчу Вакил Гьажиевич Темиров ва пагьмулу педагог Рабият Абакаровна Мужайитова дарс берди. Шолай белгили ва пагьмулу муаллимлер дарс берген сонг, къумукъ тил дарсланы ва муаллимни касбусун сюймей боламысан дагъы?

Атабыз Магьамматрасул шофёр болуп ишлей эди. Ол шо касбуну юрютсе де, гючлю патриот эди. Къумукъ тилде чыгъагъан «Ленин ёлу» газетни, «Дослукъ» адабият альманахны бир номерин де къоймай охуй эди. Оьзю охуйгъандан къайры да, атабыз «Дослукъ» альманахны магъа охутуп да къувана эди.

Радиодан къумукъ берилишлер башланса, бары да ишин де къоюп тынглай эди. Гьали къумукъ радиодан, алда йимик берилишлер де, концертлер де болмай. Берилишлени болагъан заманы да алышынгъан. Тынглап болмайбыз. Яшлар чы радиодан къумукъ берилишлер болагъанны да билмей.

Мен бары да къумукъ тилде чыгъагъан «Ёлдашгъа», «Къар­чы­гъа­гъа», «Тангчолпангъа», «Да­гъыс­танлы къатынгъа» язылгъанман, школагъа алабыз. Газетлер ва журналлар булан охувчуланы да таныш этемен. «Къарчыгъа» журналдагъы материалланы дарсларымда да къоллайман. Къумукъ тилни кабинетине гёрсетив – аян алатлардан къайры, къумукъ язывчуланы китапларын да жыйгъан­ман. Янгы чыкъгъан къумукъ язывчуланы китаплары булан охувчуланы да таныш этемен, оьзюм де охуп чыгъа­ман.

– Алдагъы йылларда къумукъ тилден ва адабиятдан охув китап­лар аз эди. Барлары да эсги программалагъа гёре тизилген. Гьали къумукъ тилден охув китаплар булангъы масъала нечикдир? Бары да яшлагъа болар чакъы китаплар бармы?

– Тюзюн айтма герек, 5-6 йыллар алда къумукъ тилден китаплар булангъы масъала бек четим эди. Охув китаплар ёкъ эди. Барлары да 10-15 йыллар алда чыкъгъан китаплар эди. Башлапгъы класларда охуйгъан яшлагъа бек арив онгарылгъан охув китаплар чыкъгъан.

Къумукъ тилни охуйгъан яшлар школаны оьлчевюнде болагъан гьар тюрлю чараларда ортакъчылыкъ эте. Март айны 21-нде Навруз байрамгъа байлавлу чаралар оьтгерилди. Бизин къумукъ яшлар да Навруз байрамгъа, язбашгъа багъышлангъан шиъруланы гёнгюнден уьйренген эди. Сонг да, яшлар ана тиллени халкъара гюнюне багъышлангъан байрамларда гьар йыл ортакъчылыкъ эте. Охувчу яшларда къумукъ тилни уьйренме сюегенлик, иштагьлыкъ бар. Яшлар ана тилинде сёйлесин учун биз, муаллимлер, бизден гьасил болагъан,­ гючюбюз чатагъан гьаракатны этип чалышабыз. Яшлар да сюе ана тилин. Жумада болагъан уьч сагьат булан тил билмейген яшгъа къумукъ тилни уьйретмеге бек четим. Болса да, дёртюнчю класны битдирегенге бир де къумукъча сёйлеп билмейген яш да къумукъча сёйлемеге башлай. Шо бизин сююндюре.

Озокъда, ана тиллеге гёрсетилген сагьатлар аз экени бизин талчыкъдыра. Гьали ана тиллерден эсе, ингилис ва орус тиллеге тергев бек артгъан. Янгы тувагъан яшлар кёбюсю орус тилде сёйлемеге башлай. Яшлар бавуна бара буса чы, яш къумукъ тил къайсылай бакъгъанын да билмей. Неге тюгюл де, яшлар бавунда яшлагъа янгыз орус тилде тюгюл сёйлемей.  

Мен муаллимни касбусун танг­лагъаныма, муаллимге охугъаны­ма, къумукъ тил дарсланы муаллими болуп кёп йыллар ишлеп турагъаныма разимен.

 

Жават ЗАКАВОВ.