Уллу пагьмуну сёнмес ярыгъы



       (А. КЪУРБАНОВНУ 110 ЙЫЛЛЫГЪЫНА)


 Амир Къурбанов…Бугюн ону аты янгыз театр инчесанияты булан машгъул болагъанлагъа белгили. Тек ону аты къумукъ ва дагъыстан театрны сюегенлени авзундан тюшмейген заманлар да бар эди. Пагьмулу актёр, драматург, режиссёр гьисапда Дагъыстандан тышда да ону танымайгъан, огъар абур-сый этмейген ёкъ эди. Оьзю яшагъан девюрню акъубалары оьр пагьмусу булангъы А.Къурбановну да къыйнамай къоймагъан.


 Амир Абакарович Къурбанов 1909-нчу йылны 23-нчю декабринде Буйнакск районну Тёбен Жюнгютей юртунда сабанчы агьлюде тувгъан. Ол яшлай ата-анасыз къалгъан. Оьзюне етти йыл да битмегенде, 1916-нчы йыл анасы Дагьибат гечине. Ватандаш давда яралар алып къайтгъан атасы Абакар да 1920-нчы йыл яшавдан гете. Агъа-ини Амир, Нажмутдин, къызардашлары Умайгьанат, Апам, Хасайбат, Патимат, Жагьбат етим къалалар.


1921-нчи йыл 11-инчи Къызыл Армия Дагъыстангъа геле. Чарчымлы, тилге итти, оьзлеге къошулуп айланагъан Амирни асгерчилер ушата ва Жюнгютейдеги яшланы уьюне тапшура. Тамаша буса да шолай уьй бу юртда о заманларда болгъан. Эки йыл мунда тургъан сонг Амир Къурбановну 1923-нчю йылда Буйнакскидеги 2 номерли яшлар уьюне чыгъаралар. Эки йыл мунда турагъан кююнде охугъан сонг, педагогика техникумгъа тюше. Мунда охуй туруп, 1926-нчы йыл шагьардагъы театр техникумгъа тюзлене ва 1930-нчу йыл ону охуп битдире. Шо йыл ол Ленинграддагъы чебер академияны студенти де бола. Шону да 1932-нчи йыл битдирген сонг 1937-нчи йыл болгъанча Къумукъ театрда актёр ва режиссёр болуп ишлей. Демек, ол къумукъ ва дагъыстан инчесаниятыны тувулунувундан тутуп, бу тармакъда иш башлагъан ва оьзюню гьаракаты учун разилик алып, гьар тюрлю савгъатлагъа да ес болуп юрюген. Къумукъ музыкалы-драма театрны къурувда ва ачывда къастлы кюйде ортакъчылыкъ этгенлени бири.


Тек ону пагьмусу булан асил савгъатлары да 1937-нчи йылларда башлангъан къыйыкъсытывлардан ону къутгъармагъан. НКВД-ни къуруму тутуп савлай 7 йылны узагъында, 1944-нчю йыл болгъанча ол туснакъларда языкълангъан.


Инчесаният тармакъда чалышагъан гьюнерли адамланы кёбюсюню оьзге тармакъларда чалышмагъа да пагьмусу ва гючю чатагъан гезиклер яшавда аз тюгюл. Амир Къурбанов да – олайланы бириси. Ол пагьмулу актёр, режиссёрдан къайры, пагьмулу драматург ва язывчу да болгъан. Адабият яратывчулугъун ол 1929-нчу йылда башлагъан ва 1943-нчю йыл СССР-ни язывчуларыны союзуну члени болгъан. О замангъа гёре бу – уллу уьстюнлюк ва ону пагьмусу барын аян этеген далил де дюр.


1955-нчи йылда Амир Къурбановгъа «ДАССР-ни инчесаниятыны ат къазангъан чалышывчусу» деген ат бериле. Арадан дёрт йыл гетип, ол «Дагъыстанны халкъ артисти» деген атгъа да ес бола. Гьали Дагъыстан театрны тарихи гьакъында язылгъан къайсы маълуматгъа къараса да, Амир Къурбанов къумукъ ва дагъыстан драматургиягъа кюрчю салгъанланы бириси болуп токътай.


Амир Къурбанов оьзюню яшав ёлунда бир тюгюл, кёп тирет хыйлы къыйынлыкъланы башдан гечиргенин де охувчугъа билдирмекни маънасы бар деп ойлашаман. 1937-нчи йылда ону тутуп «халкъны душманы» деп ялаябалар, НКВД-ни Архангельск областдагъы Усть-Ухта деген ерде ерлешген туснагъына сала. Ону айыбы ёгъун аян этмек учун агьлюсю, Къумукъ театрны актрисасы Ушкъият Сафар-Алиева кёп иш этген. Гьар тюрлю къурумлагъа англатыв кагъызлар язгъан, гьакимлени уьстюне барып ишни акътиги гьакъда олагъа баянлыкълар берген. Тек пайда чыкъмагъан. Артда да ол СССР-ни Оьр Советини Президиумуну Председатели М.Калининге кагъыз яза. Ол да ону кагъызын жавапсыз къоя. Тек Ушкъият гёнгюлсюз болуп, ишни ярты ёлда туварып къоймагъан. Москвагъа барып Калининни уьстюне гирмеге кюй излеген. Бу мурадына етмеге огъар белгили йыравубуз Татам Муратов кёмек этген.


Демек, Бютюнсоюз «старостасы» Михаил Калинин астма аврувдан авруй болгъан. Шо аврувундан арчылмакъ учун ол Дагъыстангъа гелип тавлардагъы таза гьава, Хазар денгизни гьавасы булан оьзюню аврувуна дарман таба болгъан. Гьар гелгенде Жалалутдин Къоркъмасов ону тарыгъына табыла болгъан. Ол музыканы сюегенни билип, Татам Муратов булан таныш эте. Татамны йырларына тынглап, ол масхара гьисапда: «Мени Дагъыстанны гьавасы булан бирче Татамны йырлары да сав эте», – деген болгъан.


Ушкъиятны мурадын билгенде Татам, оьзю чийсынлы болса да, Михаил Ивановичге негьакъ айыплангъан Амир Къурбановгъа кёмек этмекни тилеп бара. Калинин ону айыплав ишлерин ахтарып, охуп, 1944-нчю йылда ону болжалдан алда туснакъдан къутгъармагъа амал этген.


Озокъда, туснакъда Амир Къурбанов кёп оьзгелер йимик хыйлы азап чекген. Тек шо гьакъда ол хабарлама нече де сюймей болгъан. Буса да, туснакъда ону булан болгъан бир агьвалат бизге белгили. Дейгеним, оланы туснакъны абзарына къыдыртма чыгъаргъанда, юрюйгенлени арасында Амир таныш бетни гёре. Тамаша бола, инанып битмей. Гьаман тикленип къарай, къарай…Артда да къумукъча: «Багьавутдин, нечиксен? Кеплер, кюйлер?»–деп къычыра. Ол да эки де къолуну баш бармакъларын гётерип: «Мых йимик»,–дей. Ол къумукъ язывчу, Дагъыстанны язывчуларыны союзуну биринчи председатели, билим беривню наркому Багьавутдин Астемиров болгъан. Къумукъну къаплан ругьлу бу эки де эр уланлары тарчыкълыкъгъа тюшгенбиз деп бир де бюдюремегенлер, оьзлени оьзденлигин азгине де эниш тюшюрмеген.

 


Къурдашларыны,


иш ёлдашларыны


эсге алывлары

 


Театр саниятны уллу макътавлагъа тийишли болгъан лап гёрмекли вакиллерини бириси Гьамит Рустамов эсге ала: «Амир Къурбанов бек пагьмулу, рольну уьстюнде гьакъ юреги булан ишлеп болагъан, бай сагьна пагьмусу булангъы актёр эди. Ол бек къужурлу ва къыйын келпетлени яратма болду. «Отелло», «Гьажи-Мурат», «Терек тюпде» деген спектаклде Алыпкъачны келпети. Магьачкъалада, Москвада, Ленинградда, Темиркъазыкъ Кавказны республикаларында къаравчулар ону уллу разилик булан къабул эте эдилер. «Молла Насрутдинде» чавушну ролю чу – ол яратгъан оьр даражадагъы келпет. Театрда огъар «актёр-шахтёр» дей эдилер. Шахтёрлар терен къатлавлагъа тюшюп кёмюр чыгъарагъанда йимик, ол да оьзюню игитини ич дюньясын яратмакъ учун теренден алып ону хасиятын къаравчугъа етишдирмеге бек белсене эди. Ону булан ишлеме тынч да дюр эди, къыйын да дюр эди. Неге тюгюл де, ол янгыз актёр тюгюл эди, пагьмулу режиссёр, драматург гьисапда да савлай асарны гёз алгъа тутуп, нечик ойнамагъа герекни оьзюне де, башгъалагъа да къатты талаплар сала эди».


1973-нчю йыл гюз вакъти. Приморский паркда гезей туруп скамейкада олтургъан Агьмат Амирхановну ва Алим Къурумовну гёрдюм. Салам да берип булагъа пуршав этмейим деп оьтме сюйдюм. Амирханов токътатды. «Янымдагъы ким экенни билемисен?» – деп сорады. «Алим Къурумовну Дагъыстанда танымайгъан адам бармы дагъы?!» – дедим мен. Бу жавабым ону кепине гелди. «Театрда дагъы да кимни таныйсан?» – деп иржайды ол. Айтып йибердим…Тажутдин Гьажиев, Барият Муратова, Амир Къурбанов… Амирни аты чыкъгъанда, ол жанланып гетди, олтурма ер гёрсетди ва ону гьакъында мен сизге билегенимни айтайым чы деп лакъырын башлады. «Магъа язма яраймы?» – дедим. «Яз, яз, мен алгъасамай айтарман», – деп, ол рази болду. «Амир Абакарович бек пагьмулу актёр да, режиссёр да, драматург да дюр эди. Кёп гючлю «фантазиясы», гьаракаты, бир ахыр чебер ойлары, пикрулары булангъы адам эди. Шоланы яшавгъа чыгъармакъ учун бир де ялкъмай, талмай ишлей эди. Театр яшавунда бир адамда уьч пагьму болагъан гезиклер ёлукъмай къалмай. Тек уьч де пагьмуну, актёр, драматург, режиссёр, бир йимик усталыкъ булан къоллап болагъанлар аздыр. Амир буса уьч де пагьмусун бир йимик миллетине, къаравчулагъа пайда, сююнч, илгьам береген кюйде къоллай эди.


– Режиссёр гьисапда Амирни башгъалардан айырагъан бир хасияты бар эди,– деп узата сёзюн Къурумов.–Ол спектакль гьали болгъанча юрюлюп тургъан кююнде къоймай, янгылыкълар къоша эди. Ширван-Задени «Намус» деген пьесасында оьзю Сейранны ролюн ойнай. Эрмени классика, не тайдырмай, не къошмай юрюлюп тургъан. Тек Амир къошду. Караван Сарайда гече ятгъан Сейрангъа тюшюнде онгмагъан къоркъунчлукълар гёрюне. Шо тюш гёрювлени ол спектаклде гёрсетди. Къаравчулар шо ерлерин бек сююп, гючлю харс урувлар булан къабул этген.


Яда алайыкъ Алим-Паша Салаватовну лап гючлю пьесасы «Къызыл партизанланы». Амир Абакарович шонда партизан отрядны командирини келпетин яратгъан. Спектаклни ахырындагъы гёрюнюшге Амир Къурбанов оьзюню къаравуна, токъташгъан пикрусуна гёре янгы гьаракатлар къошгъан. Къаравчулар буса спектаклни алдагъы гёрюнюшюнден эсе янгы салынгъан къайдасын уллу разилик булан къабул этгенлер.


Амир Абакарович Къурбановну яратывчулугъунда уьстюнлюклер къуру дегенлей болуп турмагъан. Язгъанында нукъсанлыкълар, кемчиликлер, охувчу къабул этмейген гезиклер де болгъан. Тек ол   гьар    заманда    да   оьзюню кемчиликлерин къабул этип, оьзюню гьаракаты булан оланы тюзлеп, янгыртып, адабиятны лап яхшы асарларына айландырмагъа да бажаргъан. Шо гьакъда Къурумов булай эсгере: «Эсимде бар, оьзюню янгы язгъан пьесасын ол бизин арабызда, иш ёлдашлары алты-етти адам барбыз, охума гиришди. Пьесаны аты да ёкъ, биз ону сёгюп пата-пурхун чыгъардыкъ. Ол тынглады, бизин танкъыт этгенибизге баракалла билдирди. Кагъызланы жыя туруп: «Не айтсагъыз да мен мундан бек арив пьеса этежекмен», – деди. Бир ай гетип, шо пьесаны бизге янгыдан охуду. «Къайтмасны тою» деген пьеса эди. Оьзю айтагъанны этди. Сагьнадан таймай, къаравчулар да кёп арив къабул этип, узакъ заман шо спектакль ойналып турду».


Амир Къурбанов Къумукъ театрны сагьнасында салгъан ва къаравчуланы къурчун къандырып тургъан спектакллени барын да эсгерип турмагъа бажарылмас. Буса да, ол яратгъан Отеллону, Гьажи-Муратны, Сейранны, «Къара чачда» ханны, «Кремль курантларда» сагьат устаны, «Къызыл партизанлар» деген пьесада партизан отрядны командирини ва башгъа келпетлени яратывда ону усталыгъын, пагьмусун замандашлары оькюре харс уруп къабул этгенлер. Дагъыстан сагьнада 1934-нчю йыл дюнья драматургиядан Шекспирни «Отеллосун» салмакъ ва ону ролюнда бажарывлу кюйде ойнап бажармакъ о девюрде къайсы театр да бойнуна алып болагъан юк тюгюл эди. Амир Абакарович шо рольну бек бажарывлу кюйде ойнады. Мен Ягону ролюн ойнай эдим. Огъар Дездемона хыянатчы болгъанны айта туруп шонча да къарсалатдым, ол мени бувма чапды… шонча да бек бувду, спектакль битгенче сав къалагъангъа ошамайман, бу мени оьлтюре деп ойлашдым. Шонча да келпетге теренден гире эди ол ва тазза къаны-жаны булан ойнай эди бары да ролланы.


Къумукъ театргъа, драматург, режиссёр, актёр гьисапда этген къуллукъланы даражасын оьлчеме къыйын. Ону бажарывлулугъу булан СССР-ни халкъ артисткасы Барият Муратова, РСФСР-ни халкъ артисти Тажутдин Гьажиев ва кёп пагьмулу башгъа актёрлар Къумукъ сагьнаны оьр этген, атлары белгили болгъан. Ол бир де эринмей, талмай, яш актёрлагъа кёмек этип юрюген.


1966-нчы йыл 12-нчи июлда Амир Къурбанов дюньядан гетди. Тек авруп, савлугъу осал болуп гетмеди. Хапарсыздан, электрик ток уруп гечинди. Шо да халкъыбызны бек къайгъыртды. Арадан хыйлы заманлар оьтген буса да,   ол язгъан пьесалар, яратгъан келпетлер гьали де яшай ва кёплени ругьун да гётере. Ону ярыкъ эсделиги театр инчесаниятын сюегенлени эсинде даимге къалажакъ.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля