Гьамит Халитов тувгъанлы 70 йыл битегенликге

Яшавда оьмюр боюну ичинде жанаварлыкъ этип, янгыз оьзюню башына болагъан пайданы алдын гёрюп, халкъгъа аз да хайыры тиймеген бир тайпалар макътанып юрюй. Шолай макътавлагъа герти кюйде тийишли адамлар буса оьзлени атына айтыла­гъан лайыкълы сёзлерден гьатта уялып, гьар гюнлюк ишини намусларына байланып яшав къуруп геле. Олар да кимлер десегиз – гьар тюрлю тармакъларда гьакимлик ва ёлбашчылыкъ къуллукъларда, илму чалышывунда болса да, агьамиятлы ва пайдалы ишлер этип, оьз ишини устасы гьисапда белгили, герти инсанлыкъ хасияты, адамлыгъы, гелишлиги, оьзден хасияты булан абур-сый къазангъан адамлар. Янгылыкъ яратывну ёлуна тюшюп, илму тарма­гъына бугюнлерде де айрыча къошум этип, яллыкъ билмей чалышагъан Гьамит Юсупович Халитов да оьзюню хасият-къылыкъ битимине саламатлыкъ да, сабурлукъ да, инсаплыкъ да, илиякълыкъ да барышгъан алимлени бириси гьисаплана.

Ону гьакъында бир-эки калима булан айтып къоймагъа бажарылмай. Оьз заманында ол гьакимлик ва ёлбашчы къуллукъларда ишлеп тургъан. Къаст булан къала болур, къастсыз иш ала болур деген аталар сёзлени гёз алгъа тутуп болма ярай, оьмюр боюнда оьз халкъына, элине пайдалы болмакъ учун яллап-гююп, дейгеним, гечесин-гюнюн бир этип, къаны­гъывлу кюйде ишлеп геле. Шагьра ёлундан айланмалары кёп бу яшавда нечакъы четимликлеге урунса да, талчыкълагъа тарыса да, юрекге тутгъан мурадына етишип, оьзюню «къаласын» ким де сукъланардай мукъаятлы кюйде къурмагъа бажаргъан. Ол ясагъан шо гьайбар къала да – илмугъа кюрчюленип, билимден яратылгъан бир де чёкмежек, дагъылмажакъ гьакъылны ва касбу бажарывлукъну къаласы.

Илму-ахтарыв тармагъында алынагъан мекенли абатлар ону савлай дюньягъа аты айтылгъан алимлени ал сыдыраларына чыгъарса да, Гьамит Юсупович бугюнлерде Магьачкъалада бир къалипде этилген бир-бирине парх береген кёп къабатлы уьйлени бирисинде ерлешген квартирде яшай. Биз экибиз де сёйлешип белгиленген замандан гечигип етишгенге, алгъасап зенг этсем де, ону эшигин чюйленмей ачылып тапдым. Мен посагъасындан абатлангъанда, тар догъада къаршылагъан уьй еси булан саламлашып, сорашып ичине гиргенде, ону иш столуну уьстюнде компьютер булан бирге ер тапгъан оьзю яратгъан янгылыкъланы исбатлайгъан кагъызлар, илму китаплар, ишленип турагъан къолъязывлары мени тергевюмню тартды. Шону эслеп болма ярай:

–Яйылып гёрюне… Гьар гюн дегенлей къолгъа алып, къайтып-къайтып ишлетегениме гёре, иш столдагъы кагъызланы жыйып сакълап болмай да къаламан, – деп, илиякълы кюйде иржайып, ол магъа олтурмагъа ер гёрсетип, оьзю де къаршымдагъы шанжалда олтурду. Мен де оьз гезигимде:

–Къайырмас, англамай тюгюлмен. Гьар гюн уьстюнде ишлейген кагъызларым, сизинки чакъы болмаса да, языв столумну уьстю бир ёрукъда турмай,–дей туруп, тез-тез лакъырны башламагъа къарадым.

Арадан бираз заман гетгинчеге буса, биз тезги ювукълардай лакъыр этегенибизни эследим. Шо лакъырдан бир башлап магъа белгили болгъан йимик, Гьамит Халитов миналы къазанышлы асгерде врач гьисапда къуллукъ этип турагъан Юсупну ва муаллим болуп чалышагъан Рукъиятны татывлу агьлюсюнде 1949-нчу йылда март айны 19-нда тувгъан. 1966-нчы йылда ол Буйнакскидеги бир номерли орта школаны яхшы къыйматлагъа тамамлап, Дагъыстан пачалыкъ университетни радиотехника факультетине охума тюшген. Оьр охув ожакъда билим алагъан йылларында ону гюнлюк натижалар иштагьландырмагъан деп айтмагъа да ярай. Ол оьзю де айтагъангъа гёре, яшдан берли де уьйренген кюйде, китапны къолундан салмай охувгъа кёп заманын йиберегенге гёре, танглагъан касбусуна ес болмакъ учун оьзюне артыкъ гьаракат этмеге де тюшмей.

Тек ол оьр охув ожакъны битдирип чыкъгъан сонг къысматын илму-ахтарыв иш булан байлавлу этмеге хыяллы экенге, берилген дарсларын оьзгелерден артыкъ билмек учун чалыша. Шо бир вакътини ичинде оьр охув ожакъны жамият ишлеринде де жагьлы кюйде ортакъчылыкъ этмеге заман таба. Шолайлыкъда, эсленмейли чалт оьтген беш йыллыкъ студент яшаву тамамлангъанда, ону 1971-нчи йылда Дагъыстанны ич ишлер министерлигине байлавлукъ болдурувгъа къарайгъан инженери этип бакъдыралар. Ол сонггъа таба эсгерилген министерликни аналитика бёлюгюню инспекторуну къуллугъунда да чалыша.

– Билемисен, оьр билимге ес болгъанымны гертилейген шагьатнама къолума тюшюп, дерия-денгиздей уллу яшавну эркин ёлунда этек чалып, бел бувуп дегенлей илму ахтарывгъа белсенип, аспирантурагъа тюшмеге умут этсем де, къысмат магъа башгъачалай буюрду, – деп, Гьамит Юсупович шо йылланы эсгере. – Мен оьзюм къуллукъ этмеге деп бир де ойлашмагъан аманлыкъны болдурувгъа къарайгъан къурумларда иш башладым. Заманлар шолай эди. Оьр охув ожакъны битдирген сонг яш касбучу оьзюн бакъдыргъан идарада уьч йыл ишлемеге борчлу бола эди. Шо вакъти нечакъы сюймесем де, тюзюн айтсам, касбумда алынагъан биринчи абатлагъа байлавлу яшавумда шолай гёзленмеген алмашынывлар болгъангъа гьали чи гьёкюнмеймен. Неге тюгюл, шо йылларда биринчилей болуп оьзюм ойлашып яратгъан янгылыкъны, сиптелени яшавгъа гийирмеге болдум. Шоланы арасында министерликни центральный аппаратыны къуллукъчуларыны ишини асувлу­гъун артдырывгъа, олай да туврадан-тувра борчларын кюте туруп, шагьарны ичинде ерден-ерге гёчюп ишлейген милицияны къуллукъчуларыны гьаракатын яхшылашдырывгъа байлавлулары мен арагъа чыгъаргъан сиптелени аслуларындан гьисаплана. Шолар да шексиз кюйде жинаятчылыкъны шайлы тёбен тюшюрмеге болушлукъ этип турду. Хатабалагь болгъан ерден токътамай гетип къалгъан машинлени ахтарывгъа байлавлу мени сиптемни буса савлай уьлкени оьлчевюнде пайдаландырмагъа таклиф этилди,– деп хабарлай иштагьлы кюйде ол.

Арадан дёрт йыл оьтюп, Гьамит Халитовгъа оьзюню иш ерин бирдагъы да алышдырмагъа тюше. 1975-нчи йылдан тутуп, ол ВЛКСМ-ни обкомунда иш башлай. 1977-нчи йылда буса комсомолну Къызылюрт шагьар комитетини биринчи секретары этилип сайлана. Шо йыл ол савлай уьлкени оьлчевюнде юрт хозяйство тармакъда юрюлеген гьаракатны бюс-бютюнлей алышдырывну гёз алгъа тутагъан гёрмекли илму-ахтарыв ишин язып арагъа чыгъара.

– Шо илму ишде юрт хозяйство оьсюмлюклерден алынагъан гелимни ёллары белгиленгенден къайры да, тёгюлген загьматны натижасында оьзлеге тюшеген акъча маялардан сабанчы ва пачалыкъ къурумлар рази къалагъан кюйде ишни къурувну шартлары мекенли этилген эди. Тек не амал, бизин республиканы Гьукуматыны янындан якълав тапса да, мен язгъан илму-ахтарыв ишге байлавлу сынавлар оьтгермеге Москвадан изну берилмеген кюйде туварылып къалды. Торайып гелеген яш наслуну арасында болагъан жинаятчы ишлени алдын алывну гёз алгъа тутагъан гьаракатны мен таклиф этген гесимлерин буса ВЛКСМ-ни ЦК-сы ва СССР-ни Ич ишлер министерлиги къабул этип, экисине де ортакъ къарары булан тасдыкъ этилди. Шо гесимлерде ерлерде иш гёреген яшланы ва яшёрюмлени ихтиярларын якълавгъа къарайгъан комиссияланы ишине охув ожакъларда бажарывлу муаллимлер ва психологлар гьисапда оьзлени малим этмеге болгъан касбучуланы къуршамагъа тюшегени ташдырылып айтыла эди. Къызылюрт районда шо сынав яшавгъа чыгъарылды. Шону булан бирге, язлыкъ авлакъ ишлени юрютювге къуршалагъан охувчу яшлардан загьмат бригадаларын къурувну ВЛКСМ-ни ЦК-сы алдынлы сынав гьисапда савлай уьлкеге яймакъны къастын болдурду. Комсомол къурумларда чалышагъан йылларымда мен атылагъан савутланы камиллешдиривге байлавлу СССР-ни Оборона министерлиги булан да байлавлукъ юрютюп турдум. Ишден айрылмагъан гьалда 1980-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ университетни юридический факультетинде де билим алып чыкъдым, – деп эсге ала Гь. Халитов.

Магьачкъала шагьардагъы сепаратор заводунда инженерни, сонггъа таба директоруну заместителини къуллугъунда чалышгъан 1982-нчи-1989-нчу йылларда ону ёлбашчылыкъ бажарывлугъу ва къурумчулукъ пагьмусу айрыча бек билине. Эсгерилген заводну тарыкъларына транспортну пайдаландырывгъа харжланагъан акъча маяланы шайлы тёбен тюшюрюп, 4 миллион манатны оьлчевюне кемитмеге, ягъарлыкъ-майлав материалланы таъмин этивню, олай да юк ташыйгъан машинлени толу кюйде янгыртмагъа болгъанын айрыча айтмагъа тюше. Заводну ишин токътатмай, таман чакъы оьлчевде хаммал булан таъмин этмек учун Москвагъа барып, бизин уьлкени гьукуматыны гьар тюрлю министерликлеринде ва ведомст­воларында оьз пикрусун темирни кертидей тутмагъа да болгъан.

– Мен ёлбашчыланы алдында бир заманда да: «Башюсте, буюругъуз!» – деп чирелип токътагъанлардан болмагъанман. Неге тюгюл, ёлбашчы гьисапда мен оьзюм де иш юрютювню буйрукъ берив къайдасын бир де къабул этмегенмен. Ёлбашчыланы, иш ёлдашларымны абурун, магъа бакъгъан гьюрметин ишиме юрегимден берилгенлигим булан къазангъанман. Гьар къачан да иш ёлдашларыма тергевлю кюйде къулакъасып, оланы агьлю масъалаларын аз буса да чечивге, яшавлукъ гьалын яхшылашдырывгъа къолумдан гелеген кюйде гьайлы янашгъанман. Оланы бирисин де тёбен гёрмегенмен. Бир вакътиде мени булан бирче ишлегенлер бугюнлерде ёлукъгъанда, магъа гёз алдан тайгъанда, гёнгюлден де тайгъан деп къоймайгъаны да шо саялыдыр.

Бизин уьлкени экономикасы базар аралыкълагъа гёчеген йылларда, янгыз респуб­лика газетлерде тюгюл, савлай уьлкени оьлчевюнде де предприятиелени ишини асувлугъун артдырывну ва камиллешдиривню агьамиятлыгъына байлавлу Гьамит Халитовну бир нече макъаласы чыгъа. «Экономическая газета» деген жумалыкъ газетинде тувулунгъан янгы шартларда багьаланы токъташдырывну гьакъында ол язгъан макъалалар касбучуланы тергевюн тарта. Ол малим этген промышленный маллагъа багьаланы токъташдырывну къайдалары буса «1989-нчу йылдан тутуп, машинлер ишлетип чыгъаргъан маллагъа багьаланы токъташдырывну янгы гесимлерини» кюрчюсю болуп токътай.

Ол 1987-нчи йылда СССР-ни темир ёллагъа къарайгъан министерлиги билдирген къаравда ортакъчылыкъ эте. Бузлагъан къара напны уллу бочкелерден бошатмакъ учун пайдаландырмагъа таклиф этген къуралы учун ол янгылыкъ яратгъанын гертилейген биринчи шагьатнамасына ес бола. 1989-нчу йылны башында Гь. Халитов Дагъыстанны Министрлер Советини промышленност бёлюгюню баш касбучусу этилип ишге чакъырыла. Шо йылны биринчи яртысындан тутуп, ол бизин респуб­ликада яшавгъа чыгъарылмагъа тюшеген экономика алмашынывланы айланасында юрюлеген гьакълашыв генгешлерде ортакъчылыкъ эте. ДАССР-ни Министрлер Советини Председатели Абдуразакъ Марданович Мирзабеков оьтгереген шо жыйынланы бирисинде оьзюню гьакъында сёз барагъан Гьамит Юсупович янгы къурулгъан ишчи группаны ёлбашчысы этилип белгилене. Белгили алимлер къуршалгъан эсгерилген шо ишчи группа эки айны узагъында къаныгъывлу ишлеген сонг Дагъыстанны экономика якъдан оьсдюрювню гесимлерин арагъа чыгъара. Гь. Халитов буса ДАССР-ни Гьукуматыны тыш экономика байлавлукълагъа къарайгъан бёлюгюню ёлбашчысы этилип белгилене. Арадан бир йыл да оьтмейли, Министр­лер Советини янында иш гёреген тыш экономика байлавлукълагъа къарайгъан бирлешивюню ёлбашчысы гьисапда белгиленген. 1995-нчи йылны июль айындан тутуп, Магьачкъала шагьарны Ленин районуну гьакимбашыны заместителини къуллу­гъунда чалышагъан вакътисинде халкъны яшавлукъ масъалаларына къарайгъан управлениесин къуруп, шогъар ёлбачылыкъ да этип тура.

ДР-ни экономика министрини ойчусу гьисапда 1997-нчи йылдан тутуп, ол оьзлени сув байлыкълары етишмейген уьлкелени ичеген сув булан таъмин этив масъаласын чечивню уьстюнде ишлемеге уруна.

Ачыкълашдырып айтгъанда, ер юзюнде яшайгъан адамланы ичеген таза сув булан таъмин этив булан бирге, айлана якъны къоруп сакълавгъа байлавлу илму ва инженер къайдаланы тапмагъа бажаргъан. Ол яратгъан янгылыкъ, темиркъазыкъ бойлардан бузланы гесип алып, дюньяны не ерине де тас этивлерсиз етишдирмеге имканлыкъ береген къайданы арагъа чыгъара. «Жанлы сув» деген шо проектни яшавгъа чыгъарывну шартлары гьакъдагъы маълуматланы ахтаргъанда, 2000-нчи йылда шо ЮНЕСКО-гъа да йиберилген. Гьасил чыгъарып айтгъанда, бизин яшавгъа янгылыкълар гелтирип, гьар гюнлюк жанлы гьаракаты булан айланасында яшайгъан бизге пайда-хайыр гелтирмеге къасткъылып геле. Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны ойчусу гьисапда чалышмагъа башлагъан 2000-нчи йылдан берли де ол, умуми кюйде алгъанда, оьзю яратгъан 100-ден де артыкъ янгылыкъны арагъа чыгъаргъан ва шо гьакъда шагьатнамалар алгъан. Шо янгылыкъ яратывлар да айлана якъны къоруп сакълав, ичеген таза сув булан таъмин этив, геме къурув, хатабалагьгъа тюшген самолётну ва вертолётну ичиндеги адамланы къутгъарыв, теле ва компьютер технологияланы, бийик ва кёп къабатлы биналаны, метроланы къурув, темир ёл транспорт, экономика йимик тармакъланы къуршай. Шондан къайры да, рес­публиканы оьлчевюнде юрюлген, олай да Бютюнроссия ва халкъара даражада оьтгерилеген илму конфенцияларда ону 70-ден де артыкъ макъаласы малим этилген. Ол яратгъан янгылыкълар 6 выставкада къаравчулагъа ва касбучулагъа гёрсетилген. Уясында не гёрсе, учгъанында да шону этер дегенлей, Гьамит Юсуповични уланы Россияны энергетика министерлигини Дагъыстан илму-техника маълумат центрыны директору Уллубий де янгылыкъ яратыв гьаракатгъа къуршалгъан. Ол атасы булан бирче язгъан «Билимлеге талпыныв» деген китабын орус ва ингилис тиллерде басмадан чыгъаргъан.

Оьзю Гьамит Юсупович де бугюнлерде яратгъан янгылыкъланы туврадан-тувра ишде къоллавну гьакъында даим ойлашып, бир вакътини ичинде шоланы камиллешдирмеге де белсенген. Ол оьзю­ню 70 йыллыкъ юбилейин белгилейген бугюнлерде газетни бары да къуллукъчуларыны ва охувчуларыны атындан яшавунда огъар яхшы савлукъ, узакъ оьмюр, гьар не къастында да уьс­тюнлюклер ёрайбыз. Гьамит Юсупович, яшавда сизин учун яхшылыкъланы арты бир де уьзюлмесин!