Оьзюню 90 йыллыкъ тарихинде Бабаюрт район кёп-кёп уланларын ва къызларын тарбиялагъан ва оланы шагьра ёллагъа узатгъан. Кёплери халкъыбызны оьктемлиги ва тенгсиз байлыгъы болуп да токътагъан. Мен оьзюню гьакъында язмагъа сюеген Агьмат Османовну да оланы арасында оьз ери, сыйлы ери бар. Ону гьакъында Дагъыстанда эшитмегенлер аз бардыр. Артдагъы 50 йылланы боюнда ол Бабаюрт районну гёрмекли вакиллерини бириси болуп токътагъан.
Мен Агьмат Османовну гьакъында эшитгенде, инг башлап терен билимли, ону йимик оьрлюклеге етишген адамларыбызда болагъан оьктемлиги булангъы алимни гёз алгъа гелтирген эдим. Гьабас…
Магъа Агьмат Ибрагьимович Османов булан таныш болмагъа гьалиден он йыллар алда насип болду. Иш булан байлавлу болуп тахшагьарыбыз, гёзел Магьачкъалабызгъа барып, артдагъы 17 йылланы боюнда Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны тарих, археология ва этнография институну директору болуп чалышгъан Агьмат Османовну иш кабинетини эшигин къакъгъанда, ичден таба ол таза ана тилибизде: «Гиригиз!» – дегенде, тёбем аршлагъа чыкъмагъа аз къалды. Неге тюгюл де, Дагъыстан пачалыкъ университетде охугъан 6 йылны боюнда гьатта бизин къумукъларыбыз бизге, къумукъ студентлеге, кёбюсю гьалда орус тилде сёйлейген гезиклени унутмагъанман. Оьзюню илму ёлунда Дагъыстанны тарихине байлавлу юзлер булан илму ишлер язгъан, онлар булан китаплар чыгъаргъан, орус тилде къатнашгъан, орусча ойлашгъан Дагъыстанны илму тарихинде уллу гьарп булан толу кюйде атын язмагъа ярайгъан алимибиз бизге асил къумукъ тилибизде сёйлежек деген ойдан мен арек эдим. Тек янгылышдым. Ол мени булан оьтгерген 3 сагьатдан да артыкъ лакъырында бир сама да орус сёзню къолламады, шону булан оьзю учун ана тилибиз гьаман да алдынлы ерде болажакъны ташдырды.
Агьмат Османов 1935-нчи йылда апрель айны 1-нде Бабаюрт районну Шава юртунда тувгъан. Ону яшлыгъы да дав ва давдан сонггъу ач ва тарчыкълы йылларында оьте. Уллу Ватан давну биринчи йылында атасы Ибрагьим Османов гёнгюллю кюйде фронтгъа гете ва ол 1942-нчи йылда Керчь бойда юрюлген къыргъынлы давларда къоччакъ кюйде жан бере. Янгыз къалгъан ананы инбашларына тюшген къыйынлыкъ уланы Агьматны да чакъсыз уллу эте. Балики, шо къыйын яшав Агьмат Османовну гележегине де таъсир этгендир.
Дав ювукъ болгъан сайын, юртлардагъы яшав да къыйын бола. 1942-нчи йылда Бабаюрт районну юртлары гёчюрюлмеге башлай. Шо йыл Агьматны анасы оьзюню уьягьлюсю булан Герменчик бойда ерлешген гиччирек къотангъа гёче. Шонда Агьмат Османов биринчилей школаны посагъасындан абатлана. Оьзюню гиччилигине де къарамай, колхозда загьмат тёгеген анасы булан Агьмат да школадан къайтгъан сонг колхозгъа ишге бара, къолундан гелеген кёмегин этмеге къасткъыла. Шолайлыкъда, дав да бите. Давдан сонг Агьмат Османовланы уьягьлюсю гене Бабаюртгъа, ондан таба Хасавюртгъа гёче.
Яшлайын тул къалгъан къатынлагъа янгы яшав башламагъа тынч болмагъан. Агьматны анасы да оьзюню къатывлу къоллары булан авлетлерин тойдурмагъа, гийиндирмеге къасткъыла туруп, яшлыгъын тас эте. Яшав шартлагъа гёре, 1948-нчи йылда Агьмат анасы булан Къыргъызстангъа, анасыны эркъардашыны янына гете. Ватанындан йыракъда 5 йыллар яшап, 1953-нчю йылда олар гене Хасавюртгъа, сонг Бабаюртгъа къайталар ва онда орта школаны тамамлай.
–Гьар адам школаны охуп битген сонг, оьзюню юрегине ювукъ касбугъа ес болмагъа сюеген адат, – дей Агьмат Османов. – Мен бусам асгер опуракъны гиймеге умутлу эдим ва шо умутум булан Бакюдеги оьр дав училищеге кагъызларымны бердим. Тек онда охума насип болмады. Шо умутум булан Ростов, Сальск шагьарларда да болдум. Амма буюрмагъан ашны ашап болмай дегенлей, бошуна заманымны да йиберип, бар-ёкъ харжымны да харжлап, уьйге къайтдым.
Юртуна къайтгъан сонг да охувгъа гьасиретлик таймай. Юртлу яшланы таклифлерине гёре, ол оьзюню гючюн Магьачкъаладагъы пачалыкъ институтда тергеме токъташа. Эсде ёкъдан, экзаменлени яхшы берип, ол 1954-нчю йылда эсгерилген оьр охув ожакъны тарих факультетине тюше.
– Къысмат язгъанны гёрмесе амал ёкъну мен шо заман англадым, – дей А.Османов. – Оьзюм де билмейген кюйде, къысматым мени терен сырлы тарихни ёлларына гелтирди. Арадан йыллар гетген сайын, мен шо яш вакътимни эсгере боламан. Тек магъа Яратгъаным шу къысматны бергенге разимен.
1958-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ институт университетге айлана ва шо йыл Агьмат Османов университетни биринчи битдирген яшланы арасына къошула. Тав элине оьр билимли яшёрюмлер гьава йимик гереги эслене. Янгы университетни битдирген Агьмат Османов да, шолайлыкъда, КПСС-ни ЦК-сыны марксизм-ленинизм институтуну Дагъыстан бёлюгюне чакъырыла. Эсгерилген институтда янын салып ятмай чалышагъан яш касбучу 1960-нчы йылда Дагъыстан ВЛКСМ-ни обкомуна гёчюрюле. Буса да ол янгыз бир билим булан дазуланма сюймей. Оьрде токътагъан ёлбашчыланы таклифине гёре, ол Москвадагъы оьр партия школагъа тюше ва 1966-нчы йылда эсгерилген школаны тамамлай.
–Москвадан къайтгъан сонг, оьр партия билимли мени партияны Дагъыстан обкомуна чакъырдылар,– деп хабарлай бизин булан Агьмат Османов.– Шо вакътиде мен бугюн ёлбашчылыкъ этеген институтдан да чакъырыв гелди. Яшдан берли илмугъа гьасирет магъа кёп ойлашмагъа тюшмеди. Гьакимиятны тар кабинетлеринден юрюшню мен илмуну генг ёлуна гёнгюллю кюйде алышдырдым.
1966-нчы йылдан 1992-нчи йыллагъа ерли Агьмат Османов СССР-ни илмулар академиясыны Дагъыстан бёлюгюню тарих, тил ва адабият институтунда илму къуллукъчу, директорну заместители болуп чалыша. 1969-нчу йылда ону «Дагъыстан партия къурумланы кулакланы клас гьисапда ёкъ этивдеги ябушуву» деген темагъа язылгъан илму ишине оьр къыймат бериле ва ол тарих илмуланы кандидаты деген илму атгъа ес бола.
Йылдан-йылгъа ол илмуда алгъан ёлун генглешдире, толумлашдыра. Алим гьисапда ол шо вакътилерде Дагъыстанда юрюлген экономика сиясатдан арекде токътамай, биревюлейине, ону уьстюнде ишлей, сынай, ахтара. Шо ишни натижасында ол 1980-нчи йылда «Темиркъазыкъ Кавказны милли районларында янгы экономика сиясатны тарихи сынаву (Дагъыстан АССР-ни мисалында)» деген темагъа докторлукъ иш яза ва илму совет ону ишине оьр багьа бере.
Артдагъы вакътилерде ол аслу гьалда Дагъыстанны тарихинде алтын гьарплар булан язылгъан белгили дагъыстанлылар Алибек Тахо-Години, А.Данияловну, Н.Самурскийни ва оьзгелерини яшавун ахтарып, илму макъалалар язгъан, китаплар чыгъаргъан. 2009-нчу йылдан бугюнлеге ерли ол Россияны илмулар академиясыны ойчусу болуп чалыша, элибизни, халкъыбызны тарихин ахтарывда тенгсиз къошум эте.
2008-2011-нчи йылларда Россияны илмулар академиясыны президиумуну «Россияны тарих-маданият варислиги ва ругь байлыгъы» деген кюрчюлю ахтарыв программаны «Бырынгъы заманлардан 20-нчы асруну боюна ерлиги Дагъыстанны халкълары: жамият-экономика ва демография гьаллар» ва Дагъыстанны тарихинде давлар ва оланы демографиягъа таъсири. 1901-1945-нчи йыллар» деген проектлени башын тутуп ишлеген.
Буссагьатгъы вакътиде Агьмат Османов «Дагъыстанда гючювюл сиясат: тарих ва гьалиги заман» деген программаны авторларыны коллективини башын тутгъан, оьзю сююп танглагъан касбусун узата.
Оьзюню яшавунда дав йылланы ачлыгъын да, къыйынлыгъын да гёрген, совет уьлкеде оьр билимлеге ес болгъан, янгыртывну девюрюнде эшме башлагъан «еллеге» бойсынмагъан Агьмат Османов янгы Россияда демократ аралыкъланы болдурувну четим масъалаларыны уьстюнде де ишлей, ахтара. Гьар тюрлю оьр атлагъа ес болгъан, бир нече илму академияланы члени, тарих илмуланы доктору, профессор Агьмат Османов оьзюню яшавун янгыз оьзю учун тюгюл, бары да Дагъыстанны халкълары учун яшагъан деп толу кюйде айтмагъа ярай.
–Мен инг башлап халкъым учун яшагъанман, яшайман, –деди бизин ёлугъувубузну ахырында уллу оьктемлик булан алим Россияны илмулар академиясыны член-корреспонденти Агьмат Османов. – Бугюнгю къыйынлыкълагъа да къарамай, мен азиз къумукъ халкъыма умутларына етишмеге къасткъылмакъны ёрайман. Умут оьлмей. Мен гетсем де, халкъым яшасын!
Гьар юлдузну кёкде оьз ери бар деп эшитгенмен. Дагъыстанны ва Россияны илмусуну кёкюнде айрыча ери бар Агьмат Османовну да юлдузуну ярыгъы дагъы да узакъгъа янажакъгъа, къумукъ элибизде яшав сюрюп къумукъ халкъыбыз бар туруп, шо юлдуз ярыкъ умутларыбызгъа элтеген тар сокъмакъларыбызгъа гюнеш йимик ярыкъ бережекге теренден инанмагъа сюемен.
Герейхан ГЬАЖИЕВ, бизин мухбирибиз.
СУРАТДА: Агьмат ОСМАНОВ.
