Къарабудагъгент райондан Уллу Ватан давгъа 4178 адам гетген, олардан яртысы да къайтмагъан. Къайтгъанлары да давда тийген яралардан сонг-сонг гечинген.
Уллу Ватан давну ортакъчысы Магьаммат Шагьвалиев 1917-нчи йылда Дёргелиде орта мадарлыкъда яшайгъан агьлюде тувгъан. Ону яшлыгъы тенглилериники йимик оьтсе де, бу агьлюню кюю яхшы экенге, етти йыллыкъ Магьамматны билим алмагъа юртдагъы молланы алдына бере. Ол да онда арап илмудан билим ала. Сонг буса Магьаммат Шагьвалиев Дёргелиде ачылгъан башлапгъы класланы битдире, артда толмагъан етти йыллыкъ орта школада охуй.
Билимлерин узата туруп, Магьаммат Буйнакскидеги биринчи Дагъыстан педагогика училищеде охуй, сонг 1936-нчы йылда тогъуз айлыкъ партия школаны курсларына тюше ва ону яхшы къыйматлар булан тамамлай. Гьар тюрлю якъдан билим алма сюеген Магьаммат 1937-нчи йылда Магьачкъалада дёрт йыллыкъ сабанчы милиция школаны да охуп битдире.
Ишинде сынав топлагъан сайын, ону Дагъыстанны тюрлю-тюрлю районларына йибере. Милиция школаны уьстюнлю кюйде битдирген жагьилге ишни юрютме къыйын болмай. Давну алдындагъы йылларда Магьаммат Шагьвалиевни милицияны Хасавюрт район бёлюгюню паспорт столуну начальниги этип йиберелер. Кёп миллетли бу шагьарда Магьаммат адамлар булан бек къыйышып ишлеме бажара, гьар-бир миллетни вакили булан ол ажайып тез гьаллаша, олар булан тыгъыс къурдашлыкъ юрютмеге башлай.
Уллу Ватан дав башлангъанда, Магьаммат Шагьвалиевни Къызыл Асгерни сыдыраларына чакъыра ва Гюржистанны Авчала шагьарына йибере. Шонда давгъа барма гьазирлени жыялар, сонг Тифлисде герти асгер къуллукъда бола. Жыйылгъанланы билимине гёре сайлап, шоланы арасына Магьамматны да къошуп, Закавказье округну офицерлер гьазирлейген курсларына охума бакъдыра. Ол охуйгъан заманындан тутуп, низамлыгъын, тавакаллыгъын, гьар-бир затгъа тергевлю янашагъанын, ёлдашгъа ёлдаш, къурдашгъа къурдаш болуп бажарагъанын гёрсетеген мисаллар аз тюгюл.
Магьаммат Шагьвалиев Гюржистанда къуллукъ этеген вакътиде ону анасы Тата-аба авруй болгъан. Ол, уланын гёрмейли оьлежегин гьис этегенде йимик, оьзюню зукъариси Юнус Валияматов да булан Тифлисге уланыны артындан ёл чыгъа. Булар, онда барып, кёп излеп, ахтарып, оланы табып болмайлы, арып-талып, бир терекни салкъынында аш хапма олтуралар. Акъ тастымалны уьстюне мичари ва бишлакъ гесеклер салына. Къургъакъ мичарини сув да уртлап ашап турагъанда, оьзлени къырыйындан асгер форма гийген адамны оьтюп барагъанын эслемей де къалалар. Ол буса, анадаш Дагъыстанны хас ашына тазза сагъынгъан болгъан экен, таза къумукъ тил булан:
– Вая-я, о мичарини сарисине! – деп къычырып йибере.
Гюржистанда бир къумукъгъа да расланмагъан экевю де адап къалалар. Бу уланны олар оьзлени ярлы тепсисине чакъыра. Лакъыр арада ана не мурат булан ёл чыкъгъанны англата. Улан да ахтарыв иш юрюте, тек Магьаммат Шагьвалиев фронтгъа гетип табыла. Шоллукъда, кепсиз кююнде ана къыйынлы натижалы сапардан сонг уьйге къайтып, узакъ къалмай, уланын гёрме гьасирет кюйде оьлюп гете.
Лейтенант Магьаммат Шагьвалиев давгъа 1942-нчи йылны апрель айында тюше. Ол 1-нчи Украина фронтну 6-нчы атышывчу Къызыл-байракълы дивизиясыны 4-нчю гвардиячы полкуну 2-нчи атышывчу батальонуну замполити болуп къуллукъ эте. Узакъ къалмай Магьаммат къуллукъ этеген атышывчу полк кёп къызгъын давларда ортакъчылыкъ эте.
1944-нчю йылны башында батальонгъа Украинаны Равенск областын-дагъы немислеге къаршы турма тапшурула. Къызгъын давлар шо областны Демидовск районуну Красне юртун алагъанда юрюле. Онгайлы шартларда турагъан немис асгерлеге тюз авлакъдан чабып нечик гьужум этерсен, тек кюй ёкъ. Магьаммат Шагьвалиев биринчи урушда оьлген ротаны командирини орнуна тура, асгерчилени алып алгъа чаба ва биринчи орну алып токътай. Бир де, эки де, уьч де гьужум этгенден сонг, эсгерилген юрт немислерден азат этиле. Шо игитлиги учун М. Шагьвалиев Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлана.
Совет асгерлер немислени къувалай туруп, Львов бойлагъа етише. Старший лейтенант Магьаммат Шагьвалиев, гьали айтылгъан замполит, гьар урушда оьзю де ортакъчылыкъ эте.
6-нчы атышывчу дивизиягъа Львов шагьарны боюн алмагъа буйрукъ бола. Шолай бирдагъы урушда да Магьаммат къоччакълыкъ гёрсете. 6-нчы ротаны оьлген командирини орнуна туруп, оьзлеге гёрсетилген бойну елеп токътайлар. Огъар экинчи керен де Къызыл Юлдуз орден бериле. Савгъатлав кагъызында шулай сатырлар бар:
«1944-нчю йылны июль айында болгъан чапгъында старший лейтенант М. Шагьвалиев оьзюн къоркъув билмейген офицер экенни бирдагъы да гёрсетди. Ол бир чапгъынны къутгъармай дав этди. Батальонну командирине кёмеклеше туруп, гьар даим солдатланы алгъа ругьландырып турду. 15-нчи июлда 6-нчы ротаны командири оьлгенде ол оьзюню сиптечилиги булан шо ротагъа башчылыкъ этди ва Львов областны Стоянов деген боюна биринчи болуп чыкъды. Ёлдаш М.Шагьвалиев пачалыкъ савгъатгъа гёрсетиле».
Украинаны шагьарларын ва юртларын азат этип, олар Польшаны топурагъына гире. Къардаш Польшаны топурагъын фашист елевчюлерден азат этеген къызгъын давларда гёрсетген къоччакълыкълары учун да Магьамматгъа хыйлы медаллар берилген.
1944-нчю йылны октябр айында Польшада Магьамматгъа авур яра тие. Иш булай бола. Висла оьзенни ари янында душманны уллу бекликлери болгъан. Ондан таба алгъа талпынагъан бизин асгер бёлюклеге фашистлер кёп къыйынлыкълар тувдуруп тура. Магьаммат башчылыкъ этген рота гечелетип, къа- йыкълагъа минип, Висланы ари янына чыгъып, душманны ёкъ этме тарыкъ. Шолай этме бажарыла, тек эртенинде агъач арада гючлю дав башлана. Эки де якъдан къызгъын кюйде атышыв юрюле. Шо къызгъын давда Магьаммат оьз къолу булан сегиз фашистни оьлтюре, тек оьзюне де авур яра тие. Ол башчылыкъ этеген рота фашистлени штабын алмагъа бажара. Немис штабны алгъан сонг, сав къалгъанлары яралыланы полевой госпитальгъа жыйма уруналар. Магьамматны буса умутсуз яралыланы арасына къошуп къойгъан. Эки якъдагъы оьлген ёлдашланы ташып туралар. Гьалсыз Магьамматгъа къарайгъан гиши де ёкъ. Полкну командири яралылагъа къарап айланагъан вакътиде, Магьамматны танып:
– Вагь, Магьаммат, сени мунда негер къойгъан, бу чу яшавгъа умутсузланы салагъанер, – деп къарсалай. Тезликде ону башгъа ерге чыгъармагъа буйрукъ бере.
Врачлар Магьамматгъа операция этмеге бажарылмайгъанны айта. Неге тюгюл де, душманны гюллеси инбашындан гирип, ону оьпкесине батгъан.
Эсгерилген ябушувдан сонг Магьамматны башгъа яралылар да булан тылгъа бакъдыралар. Булар барагъан арба сиривню немис самолёт бомбагъа тута. Обоздагъы адамлар агъачгъа багъып къачалар. Бомбаланы ярылыв авазларындан уьркген атлар, арбаны къакълыгъып алып бара. Яралы Магьамматны атланы токътатма гьалы ёкъ. Шо вакъти ол ювукъдагъы поляк кешишни гёрюп, огъар кёмек этсин деп ишара эте. Жагьил кешиш арслан йимик атылып, атланы югенин тутмагъа бажара. Атлар асталаша. Арбаны агъач арагъа гийирип, тизгинлерин бир терекге де байлап, оьзю агъачгъа гирип гете.
Шоллукъда Магьаммат экинчилей де оьлюмден къутгъарыла. Самолёт гетген сонг, чачылгъан адамланы янгыдан жыйып, арбалар булан яралыланы уллу шагьаргъа гелтирелер, шондан таба буланы поезд булан ватанына чыгъаралар.
Магьамматны Украинада Житомир шагьарны военный госпиталына ятдыра. Оьпкесинде гюлле де булан Ростов шагьардан савлугъун къолайлашдырмакъ учун ону Минеральные Воды шагьаргъа госпитальгъа бакъдыралар. Шонда Магьаммат октябр айны ахыры болгъунча къала. Сонг буса Буйнакск шагьаргъа йиберелер.
Буйнакск шагьарда Магьаммат Шагьвалиевни гёрмек учун ону артындан дос-къардашы, таныш-билиши гелелер.
Арадан заман гетип, дав салгъан яралары солкъ болгъанда Буйнакскидеги НКВД-ни начальниги Магьамматгъа политчастгъа ишге гелмекни таклиф эте. Шо ишде Магьаммат бир йылгъа ювукъ чалыша. Сонг буса капитан М. Шагьвалиев милицияны Буйнакск район бёлюгюню начальниги этилип белгилене. Эсгерилген къуллукъда ол 1951-нчи йылгъа ерли чалыша.
Буйнакскиде яхшы иш гёрсетгени саялы, Магьаммат Шагьвалиевни милицияны Хасавюрт район бёлюгюню начальниги этип йиберелер. Мунда огъар министрни буйругъу булан майор чин де бериле. Ол шо къуллукъда 1956-нчы йыл болгъунча намуслу кюйде загьмат тёге.
Ич ишлердеги къыйынлы иши, савлугъуна гёре Магьамматгъа толу гючюн салып ишлемеге имканлыкъ бермей. Шо саялы да Магьаммат узакъ къалмай, арза берип, ихтиярланы якълайгъан къурумланы ишлерин къоя. Шондан сонг Магьаммат Шагьвалиев ватандаш идараларда оьзюню ишин узата. Башлап ону Къарабудагъгентге районну финанс ишлеге къарайгъан бёлюгюню начальниги этип бакъдыралар. Ол дёрт йылны узагъында шо къуллукъну уьстюнлю кюйде кюте. Партияны район комитети 1960-нчы йылда Магьаммат Шагьвалиевни Дёргели юртгъа бакъдыра. Оьз юртлулары Магьаммат Шагьвалиевни «Къызыл партизан» колхозну правлениесини председатели этип сайлай. Шо жаваплы ишде де Магьаммат 1965-нчи йыл болгъунча уьстюнлю кюйде загьмат тёге. Магьамматны гьаракаты булан шо йылларда колхозда гьайванчылыкъ тармакъ айрыча бек оьсмеге башлай. Мунда эсги ва гиччи биналаны орнуна уллу фермаланы биналары къурула.
Сонг Магьаммат Шагьвалиевни Буйнакскидеги райпотребсоюзну председатели этип чакъыралар. Магьаммат мунда ишлейген вакътиде де бажарывлугъун ва пагьмусун гёрсете. Шо йылларда халкъланы къуллугъун кютювде яхшы натижалар гёрсетгени саялы райпотребсоюзгъа, партияны ЦК-сыны ва ВЦСПС-ни Къызыл байрагъы тапшурула.
Савлугъуну осаллашып барагъанына гёре, Магьаммат Шагьвалиев пенсиягъа чыкъма борчлу бола. Тек ол шо йылларында да бош турмай. 70-нчи йыллардан башлап, Дёргели юрт советни председатели болуп ишлей. Оьзюню арт гюнлерине ерли Магьаммат шо ишде халкъны разилигин алып чалыша.
Оьзюню арт гюнлери десек де, ол къарт болуп гетмеди. Бизин арабыздан гетегенде огъар 63 йыл да болмай эди. Давдан сонггъу 33 йылны ол тёшюнде гюлле де булан жаваплы къуллукъларда ишлей туруп йиберди.
Оьзюню оьтген яшаву гьакъда Магьаммат хасокъда аз сёйлей эди. Тек биз мунда Магьаммат булан кёп йыллар бирге къатнашып, ёлдашлыкъ аралыкъ юрютген, оьмюрюн учитель болуп, яшланы тарбиялавгъа багъышлагъан Абдулмажит Салигьовну ону гьакъында айтагъан сёзлерин эсгермеге сюебиз. Ол булай хабарлай: «Магьаммат Шагьвалиев – бир нече къуллукъларда халкъгъа ёлбашчылыкъ этип гелген адам. Коллективде нече тюрлю хасиятлы адамлар бола, эринчеклер де, ишин бажармайгъанлар да, ёлбашчыны къолгъа алма сюегенлер де, «сюркюччюлер» де. Магьаммат шолайланы англап, оьз ерине салып ишлеп бажара эди. Эгер ёлбашчы оьзю де оьрдегилеге ялынып, яравке болуп юрюй буса, ону ишин гьакимлер гече, тек заман гечмей. Магьаммат шолайлардан тюгюл эди. Ол адамны кемчилигин бетине айтма болагъан ачыкъ юзлю адам эди».
Магьаммат Шагьвалиевни жанлы келпети юртлуланы эсинде даимге къалажакъ. Ону аты юртну бир орамына да тагъылгъан.
Разият ШИХСАЙИТОВА.
СУРАТЛАРДА: Магьаммат ШАГЬВАЛИЕВ;
М. Шагьвалиевни савгъатлав кагъызы.
