---

           Уллу Ватан дав – унутулмасдай терен къайгъылы агьвалат. Шо пелекетни натижасында пачалыгъыбызны халкъ хозяйство байлыкъларыны 70 проценти ёкъ болгъан, 27 миллион совет адамлар жанын къурбан этген. Къагьрулу йыллардагъы игит ишлени гьакъын­да китаплар чыгъарылгъан, ма­къалалар, очерклер язылгъан.

Гьали-гьалилерде «Давну ёл­лары булан» деген китап мени къолума да тюшдю.

Китап Уллу Ватан давну гьаракатчы ортакъчысы башлыгентли Умар Нафтуллаевич ­Агъаевни яшав ёлуна багъышлангъан. Китапны избербашлы журналист Юрий Асламбеков язгъан.

Уллу Ватан дав башлангъан деген яман хабар яйылгъанда, Умар Агъаев 17 йыллыкъ оьрюм яш болгъан. Шогъар да къарамайлы, ол оьзюню юртун, гиччи ва уллу ватанларын якъламагъа гьазир улан гьисапда гёрсете. 1937–1940-нчы йыллар ол Дербентдеги юрт хозяйство техникумну охуп битдире, 1940-нчы йылда къурдашы Магьти Багъатыров булан бирге Магьачкъаладагъы педагогика институтну тарих факультетине охумагъа тюше. Амма охувун давам этмеге, институтну битдирип, яхшы умутларын яшавгъа чыгъармагъа бажарылмай. Умар тиф аврувдан авруй, охувун заманлыкъгъа къоюп, ата юртуна къайта. Савлугъу къолайлашгъан сонг, загьмат ёлун Сергокъала район военкоматны Къаягент райондагъы къуллукъчусу гьисапда башлай.

Умар юртда биринчилерден болуп давгъа йиберигиз деп Сергокъала военкомну атына арза яза. Тек оьмюрю етишмейгенин гьисапгъа алып, Умарны тилевю гери урула. Военком мунда да кёп иш бар деп къоя.

Арадан бир ай ярым оьтюп, Агъаевлени агьлюсюне къай­гъылы хабар геле. Умарны асгердеги агъасы Ленинград шагьар учунгъу ябушувларда жан бере. Ону фашистлеге бакъгъан ачуву дагъы да арта. Шо гюнлерде Къаягент районда 1915–1922-нчи йылларда тувгъанлардан Буйнакск шагьардагъы асгер училищеге бакъдырылагъанланы списоклары къурула. Военкомдан яшыртгъын ол списоклагъа оьзюн де къоша. Шолай, 17 йыллыкъ Умар Агъаев Буйнакск шагьардагъы училищеге охумагъа тюше.

Душман Темиркъазыкъ Кавказгъа ювукълашгъан гюнлерде курсантланы Степанакерт шагьаргъа йибере. 1942-нчи йылны февраль айында курсантлар лейтенант чин де алып, училищедеги охувун тамамлай. Бир гюнден сонг жагьил командирлени 15-и Тбилиси шагьарда жыйылгъан 417-нчи атышывчу дивизияны 1376-нчы полкуна бакъдырыла. Умар разведвзводну командири гьисапда белгилене.

 

Кавказны набы учунгъу давлар

 

1942-нчи йылны май айыны башларында дивизия Орджоникидзе шагьаргъа багъып тербене, онда да токътамай, Бесланны ­ягъасындагъы Оьр ва Тёбен Наур деген юртланы боюна гелип ерлеше, Моздок бойларда немис-фашист черивлерине къаршы токътай.

Давда разведчиклер гьар заманда да оьзгелерден алда бола. О англашыла. Душманны ойларын, савут, адам гючюн билмеге тарыкъ чы. Разведчиклер гече демей, гюн демей алгъа баралар, тарыкълы маълуматланы жыялар.

1942-нчи йылны яй айларында душман булан ябушувлар башлана. Сентябрни 2-синде генерал Клейстни асгерлери Малгобекге багъып гьужум этелер. Шолагъа 1376-нчы полкну солдатлары къаршы токътай. Душман аслу гьалда биринчи батальонну бекликлерине чыгъа. Ротаны командири лейтенант Кравченко кёп фашистлени ёкъ эте, тек оьзю де къанлы ябушувларда жан бере. Атышывлар битген сонг роталарда аякъда тургъанланы санаву 15-20 етише.

Эки гюнден немис фашистлер «Вознесенская» деген станциягъа ва Терик оьзенден оьтюп, «Терская» деген станицагъа чапгъынларын янгырта, оланы елей. Амма дагъы алгъа гетмеге болмай. Шо давларда Умарны къурдашлары оьтемишли Мурат Арсланов, магьачкъалалы Яков Келебеев кёп игитлик гёрсетелер. Совет асгерлени гючюн сезген немислер токътай ва дагъы алгъа бармагъа урунмай. Шыплыкъдан пайдаланып, полкну командири Умарны 4 разведчик булан «есир» алмагъа йибере. Ерге ярыкъ тюше туруп, группа Терик оьзенден оьте ва ташлангъан уьйде ерлеше. Онча заман гетмей, разведка юрт ёл булан барагъан адамланы эс эте. Олар къумукъча сёйлей болгъан. Шону билген Умар, ишге бара­гъанланы бириси булан сёйлеп, юртлулар немислеге бек­ликлер къурмагъа барагъанын англай, сонг оьзю де олар йимик юрт опуракълар да гийип, олагъа къошула. Къурулушларда ишлей туруп, Умар немислени токъта­гъан ерлерин белгилей, къайтгъан сонг бизинкилеге билдире. Гьавагъа гётерилген самолётлар, артиллерия атышывлар душманны асгер гючлерин дарбадагъын эте.

Борчун кютюп къайтагъан разведчиклер немислени миномёт атышывларына тюше. Уьчев яралана. Оланы арасында Умар да бола. Авур ярадан сонг ол йыл ярымдан артыкъ госпиталларда ята. Игит ишлери саялы «Къоччакълыгъы учун» деген дав медаль булан савгъатлана.

 

Алгъа, Европагъа багъып

 

Сав болуп, Умар Агъаев 1944-нчю йылны июль айыны башларында 1-нчи Беларус фронтну 65-нчи армиясына бакъдырыла. Шо вакъти давлар гюнбатыш Беларуссияда юрюле болгъан. Ондан Польшагъа ёл ачыла. Ол дагъы да оьзю йимик эки офицер Кузнецов ва Волков булан армияны штабына ёл чыгъа.

Юртланы бирисинде офицерлер ерли адамлардан гьалны биле, немислер тюнегюн ахшам юртдан Барановичи шагьаргъа гетгенни англай. Шо буса бираз сакъ болмакъны белгиси бола. Шолай болуп да чыгъа. Юртдан 150-200 метр оьтюп, орман ичдеги къолда офицерлер терекни бутакълары булан ябылгъан къазманы эс этелер. Экев ягъада токътай, Умар буса къазмагъа ювукълаша, астаракъ ичине гире ва къатты кюйде савутларыгъызны къоюп тезлик булан ягъагъа чыгъыгъыз деп буйрукъ бере. Булай гьалны къаравулламагъан уьчев, къаршылыкъ этмей, савутларсыз ягъагъа чыгъалар. Къаттылыкъ ва игитлик уьч де савутсуз офицерге савутлангъан адамланы къолгъа алмагъа онгай бере.

Умар Агъаевни 15-нчи атышывчу Сиваш дивизияны 321-нчи атышывчу полкуну биринчи батальонуна белгилей. Кабинет ишлерде уьйренмеген игит офицер душманны ёкъ этмеге алгъасай ва оьзюню алгъа, дав юрюлеген ерлеге йибермекни тилей. Узакъ къалмай ол янгы къурулгъан 8-нчи штурмовой ротаны командири этилип белгилене.

Сентябрни 6-сында связистлер булан гетген 7-нчи ротаны арты булан 8-нчи рота да Нарев оьзенни немислер ерлешген боюна чыкъмагъа башлай. Гьалны билген немислер ротагъа ба­гъып бары савутларындан атышалар. 8 адамны да тас этип, рота не этип де оьзенни ари бетине чыгъа ва ерлеше. Немислер 8 танк да булан батальонгъа багъып тербене. Ротаны биринчи взводуна къаршы 3 танк юрюй. Солдатлар артгъа тартыла. Къыстав вакътиде артиллеристлер атышмагъа башлай, 4 танк яллай. Арадан бир сагьат да оьтмей, немислер бирдагъы гётерилелер. Бу гезик алгъа 4 «Тигр» чыгъа. Оланы да экисин топчулар ёкъ эте, беклик­леге ювукълашгъан экисин буса сержант Нюрмагьамматов ва рядовой Малышев гранатлар ташлап яллаталар.

Давлар 5 гюн узатыла, тек душман бизин солдатланы енгмеге бажармай токътай. Генерал П.Батовну давдан сонггъу эсге алывларына гёре, немис фашистлер бизин асгерлеге къаршы шо вакътиде 10 дивизияны аякъгъа тургъуза. Октябрни 4-нде 500 топ, 1000 миномёт, 300 пулемёт атышмагъа башлай. Бекликлер бузула, солдатлар юзлер булан яралана, оьле. 40 минутдан сонг лап гючлю гьисапланагъан 12 «Тигр» танклар алгъа тербенелер. Сав къалгъан солдатлар артгъа тартыла. Алгъа чыкъгъан батальонну командири оланы экинчи бекликде токътата. Сол якъда совет танкланы эс этген солдатлар жанлана. Олар не этип де 7 танкны яллаталар. Тек сююнюп битгинчеге, немислени дагъы да 18 танкы алгъа юрюмеге башлай. Бу гезик де артиллеристлер кёмек этелер. Олар 8 «Тигрни» еринде токътаталар. Немислер дагъы алгъа юрюмейлер.

 

Душманны «орунунда»

 

Давда биринчи гётерилгенлеге гьар заманда да авур бола. Оьлюм олагъа оьзгелерден ювукъ. Умар Агъаевни ротасы 1945-нчи йыл январны биринчи гюнлеринде окоплардан биринчилей гётерилелер ва фашистлени бекликлерине оьзгелерден алда етишелер. Окоп­ларыны ичинде оьжетли ябушувлар башлана. Рота биринчи, сонг экинчи, уьчюнчю окопланы елей. Къоччакъ сержантлар Сорокин, Майборода, лейтенант Абрамов, рядовойлар Вакарчук, Васильев гьариси 5-10 фашистни оьлтюре. Ротаны тас этивлери 13 адам бола. Ял алып битгинче, гече сагьат 11-де У.Агъаевни батальонну штабына чакъыралар. Дивизияны политотделини башчысы Коваленко ротаны алдына салынгъан масъаланы огъар англата. Умар Агъаев шо гече ротасы булан жаваплы операцияны оьтгере, юртну елей. Натижада душманны 125 солдаты ёкъ этиле, 155 солдаты яралана, 75 солдаты ва 5 офицери есирликге алына. 8 миномёт, 12 пулемёт, 13 автомашин ва оьзге техника, савутлар къолгъа тюше. Ротаны 10 солдаты гечеги ябушувда жанларын къурбан эте, 17 адам яралана. Совет солдатланы ва оланы командири Умар Агъаевни гечеги игитлик­лерин билген армияны генералы П.И.Батов тамаша бола ва ротаны командирин айры игитлиги учун полководецлеге берилеген «Суворов» ордени булан савгъатлай.

Давну ёллары давам этиле. Польшаны азат этилген онлар булан шагьарлары, юртлары артда къала. Совет асгерлер Висла оьзенни боюндагъы Грудзёндз ва Данциг шагьарлагъа чыгъалар. Шолагъа ювукълаша туруп, Гутково деген юртну азат этмеге тюше. Шо юртну ягъасында январны 26-сындан 27-сине чыгъа­гъан гече Умар Агъаев къуллукъ этеген 2-нчи батальон къамавгъа тюше. Сав гече гючлю давлар юрюле. Шоларда молдавиялы Павел Неделько 15 немис солдатланы ёкъ эте, оьзю де авур яралана. Ону ювукъ къурдашы Иван Ангел, лейтенантлар Турсунов, Макаров оьле. Сержант Лаптев, рядовойлар Астафьев, Петров яраланалар. Шо гечеги давда Павел Неделько Умар Агъаевни уьч немисни къолундан чыгъарып ала.

 

Ахырынчы ябушув

 

Грудзёндз шагьарны Къыбла ва Темиркъазыкъ ягъындагъы Висла оьзенни генглиги 400 метр­ге етише, шайлы терен де дюр. Батальон оьзенни гюнбатыш ягъасына чыгъа. Немислер токътавсуз атышалар. Январны 30-нда олар уллу гьужумгъа гётериле. Уьч де ротада янгыз 75 адам къалгъан. Олар бир чакъырым ерде бекликлер къура, сапёрлар да кёп иш эте. Эртен гючлю топ атышывлардан сонг немислер батальонну бекликлерине тербене. 11 танк, 150-ден артыкъ солдат гьужумгъа гётериле. 8-нчи ротадагъы 27 адамдан янгыз 17-вю къала. Тувулунгъан авур гьалны анг­лагъан батальонну командири Висла оьзенни ари бетиндеги артиллеристлеге батальонну бек­ликлерине атышмакъны тилей. Бир нече минутдан артиллерия атышмагъа башлай. Дав майданда 14 танк яллай, 240 немис солдат ва офицер оьлюп табыла.

Гюнчыгъышдан кёмек геле. Майор Жабрайыл Алиевни батальону ва ПТР-лени ротасы батальонгъа къошула. Артдагъы гюн эртен сагьат 8-де полкну ва дивизияны артиллериясы душманны бекликлерине гючлю атышывлар этелер. Сонг пехота гётериле. Комбат Умар Агъаевни ротасына заводну азат этмекни масъаласын сала. Немислер де заводну бермеге сюймей. Эки де якъдан атышывлар башлана. Пулемётчуланы тавушлары ёкъну билген Умар оланы ягъына бара. Немислени уьч-дёрт чапгъынларын токътата. Шо атышывланы вакътисинде Умар Агъаев экинчи гезик авур яралана. Дав тамамлана. Уьстюнлюкню гюнюн де ол госпитальда къаршылай.

 

Парахат яшавда

 

1945-нчи йылны августунда 22 йыллыкъ Умар Агъаев ата юрту Башлыгентге къайта. Декабрде уьйлене. 1946-нчы йылны январь айында КПСС-ни Къаягент район комитетине инструктор болуп ишге чыгъа, уьч айдан комсомолну Къаягент район комитетини 1-нчи секретары этилип сайлана. 1947-нчи йылда КПСС-ни район комитети Умар Агъаевни партия школаны 2 йыллыкъ курсларына охумагъа йибере. Охувун тамамлап, ол 1949-нчу йылда районгъа къайта, партияны экинчи, сонг биринчи секретары болуп 1953-нчю йыл битгинчеге чалыша.

1954–1955-нчи йылларда Да­гъыс­танны финанс министерлигини кадрлар бёлюгюнде ишлей. 1955-нчи йылда Башлыгентдеги Ворошиловну атындагъы колхозну председатели, сонг «Оьтемиш» совхозну директору бола. Пенсиягъа чыкъса да, ол 1989-нчу йыл битгинчеге «Башлыгент» совхозну директоруну заместителини борчларын кютген.

Умар Агъаев давну йылларында игит ишлери саялы Суворовну ордени, Уллу Ватан давну 1-нчи даражалы, Къызыл Юлдуз орденлер ва 10-дан да артыкъ дав медаллар булан савгъатлангъан.

Уьягьлюсю Мугьай булан бирче Умар Агъаев 5 уланны ва бир къызны оьсдюрген, оланы гьарисине оьр билимлер алмагъа имканлыкъ да берген асил адам эди ол.